Στο πολύ ενδιαφέρον άρθρο της στο Atlantic, η Adriana Petryna αναφέρεται στο τραύμα που προκάλεσε στην ουκρανική κοινωνία η έκρηξη του 1986 στο Τσερνόμπιλ, αλλά και στη σύνδεσή του με την ανεξαρτησία της Ουκρανίας. Η σημερινή κατάσταση στην Ουκρανία ανακινεί αυτό το τραύμα.

Της Μάγδας Φυτιλή

Η κατάληψη των πυρηνικών εγκαταστάσεων του Τσερνόμπιλ στη βόρεια Ουκρανία από τον ρωσικό στρατό την περασμένη εβδομάδα οδήγησε σε αυξημένα επίπεδα ραδιενέργειας αλλά και σύγχυσης. Από την περιβόητη έκρηξη του 1986 στο Τσερνόμπιλ, η οποία έστειλε πυρηνικά υλικά σε εύρος πέντε μιλίων στην ατμόσφαιρα και πιθανότατα καταδίκασε πολύ περισσότερους ανθρώπους από τον προβλεπόμενο από τα Ηνωμένα Έθνη μακροπρόθεσμο απολογισμό των 4.000 νεκρών, το εργοστάσιο παραμένει ραδιενεργό και παροπλισμένο. Γιατί το θέλει ο ρωσικός στρατός;

Ίσως οι ρωσικές δυνάμεις κατέλαβαν την εγκατάσταση για λόγους ευκολίας. Άλλωστε, το Τσερνόμπιλ βρίσκεται κατά μήκος της διαδρομής από τη σύμμαχο της Ρωσίας Λευκορωσία προς το Κίεβο, την ουκρανική πρωτεύουσα, η οποία δέχεται επίθεση. Ή ίσως, όπως ισχυρίστηκε το υπουργείο Άμυνας της Ρωσίας, ο στρατός ήθελε να προστατεύσει τις υποδομές του εργοστασίου, αποτρέποντας οποιαδήποτε «πυρηνική πρόκληση». Ή, όπως δήλωσε μια ρωσική πηγή στο Reuters, ήταν μια προειδοποίηση προς το ΝΑΤΟ.

Όποιο και αν είναι το σκεπτικό του ρωσικού στρατού, η κίνηση αυτή σηματοδοτεί για τους Ουκρανούς συγκεκριμένους συνειρμούς: το ενδεχόμενο επανάληψης της καταστροφής, την οποία προσπαθούν να αποτρέψουν εδώ και τρεις δεκαετίες, καταναλώνοντας σημαντικούς πόρους.

Τη δεκαετία του 1990, η Adriana Petryna πήρε συνεντεύξεις από δεκάδες εργάτες, οι οποίοι «καθάριζαν» τα ραδιενεργά υπολείμματα, για το βιβλίο της Life Exposed: Biological Citizens After Chernobyl. Έτσι, έμαθε πόσο βαθιά είναι χαραγμένη η μνήμη της έκρηξης στην Ουκρανία. Ο ρωσικός έλεγχος του εργοστασίου «είναι μια από τις πιο τρομακτικές απειλές για την Ευρώπη σήμερα», ανέφερε το υπουργείο Ενέργειας της Ουκρανίας σε ανακοίνωσή του την περασμένη εβδομάδα. «Οποιαδήποτε πρόκληση από τους εισβολείς του Τσερνόμπιλ … θα μπορούσε να μετατραπεί σε άλλη μία παγκόσμια περιβαλλοντική καταστροφή».

Η καταστροφή στο Τσερνόμπιλ έγινε μια κραυγή συσπείρωσης για την ουκρανική ανεξαρτησία στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ενώ η αντιμετώπιση των τραυματικών επιπτώσεών της στους ανθρώπους και στο περιβάλλον της χώρας μετατράπηκε σε μία σημαντική πτυχή της ουκρανικής εθνικής ταυτότητας.

Με την κατάληψη του εργοστασίου, στο πλαίσιο μιας βίαιης εισβολής, η Ρωσία αναδεύει τα ραδιενεργά σωματίδια, αλλά και την οδυνηρή κληρονομιά του Τσερνόμπιλ: τη μνήμη των Ουκρανών και την αδιαφορία της Σοβιετικής Ένωσης για τις ζωές τους.

Η αρχική έκρηξη στο Τσερνόμπιλ στις 26 Απριλίου 1986 και η τεράστια πυρκαγιά που ακολούθησε έστειλαν ένα ραδιενεργό νέφος σε ολόκληρη την Ουκρανία, τη Λευκορωσία, τη Ρωσία και την Ευρώπη. Πιο άγνωστη, αλλά και πιο δαπανηρή για την Ουκρανία, ήταν η διαδικασία του ραδιολογικού περιορισμού. Οι προσπάθειες διήρκεσαν περισσότερα από 30 χρόνια, μέχρι να ολοκληρωθεί το 2019 μια δομή σχεδιασμένη να συγκρατεί με ασφάλεια τα ραδιενεργά υπολείμματα της μονάδας για έναν αιώνα. Και η εργασία ήταν σωματικά εξοντωτική: κάποιοι άνθρωποι αφαίρεσαν κομμάτια του ραδιενεργού πυρήνα κοντά στη μονάδα αντιδραστήρα Νο 4 με μοναδικό εξοπλισμό φτυάρια και κουβάδες.

Περισσότεροι από 600.000 στρατιώτες, πυροσβέστες και άλλοι εργαζόμενοι από ολόκληρη τη Σοβιετική Ένωση στάλθηκαν στον τόπο της καταστροφής για να καθαρίσουν ή να περιορίσουν τη ραδιενέργεια.

Κάποιοι καθάριζαν με μπουλντόζες το μολυσμένο υπέδαφος, ενώ άλλοι, στην πιο επικίνδυνη δουλειά από όλες, φτυάριζαν άκρως ραδιενεργά συντρίμμια στο στόμιο του κατεστραμμένου αντιδραστήρα σε χρονική περίοδο ενός λεπτού – αρκετός χρόνος για να απορροφήσει το σώμα τους την έκθεση σε ακτινοβολία μιας ολόκληρης ζωής. Αυτοαποκαλούνταν «βιορομπότ», ενώ ο κανόνας του ενός λεπτού δεν εφαρμόστηκε ομοιόμορφα.

Κατά τη διάρκεια μιας συνέντευξης, ένας άνδρας που έκανε διάλειμμα δύο εβδομάδων από την εργασία του στο εργοτάξιο σήκωσε το πόδι του παντελονιού του και μου έδειξε ένα κομμάτι δέρματος που είχε τσαλακωθεί σχηματίζοντας έναν παράξενο δακτύλιο πάνω από τον αστράγαλό του. «Αυτό είναι από την ακτινοβολία». Συμπεριλάμβανε τον εαυτό του στους «ζωντανούς νεκρούς»: «Η μνήμη μας έχει χαθεί. Περπατάμε σαν πτώματα».

Η Ζώνη Αποκλεισμού του Τσερνόμπιλ, όπου οι άνθρωποι δεν μπορούν να ζήσουν και οι επιστήμονες μπορούν να παραμείνουν μόνο για μικρό χρονικό διάστημα, εκτείνεται σε 1.000 τετραγωνικά μίλια γύρω από τον χώρο του αντιδραστήρα.

Η καταστροφή του Τσερνόμπιλ αποτέλεσε σημείο καμπής για την ανεξαρτησία της Ουκρανίας. Μέχρι τη δεκαετία του 1990, το σοβιετικό βιομηχανικό πλαίσιο είχε καταρρεύσει. Οι οικονομικές αποταμιεύσεις των νοικοκυριών εξανεμίστηκαν από τον υπερπληθωρισμό. Εν τω μεταξύ, η υγειονομική κρίση του Τσερνόμπιλ εκτυλισσόταν, καθώς άνθρωποι που εμφάνιζαν καρκίνο, καρδιακά και αυτοάνοσα προβλήματα και άλλες διαταραχές πλημμύριζαν τις κλινικές. Αναζητούσαν ανακούφιση από ασθένειες που ισχυρίζονταν ότι σχετίζονταν με το Τσερνόμπιλ, αλλά οι διεθνείς επιστημονικοί εμπειρογνώμονες και οι Σοβιετικοί ομόλογοί τους απέρριπταν τέτοιες συνδέσεις, επειδή οι ασθενείς δεν είχαν αποδεικτικά έγγραφα για την έκθεσή τους στη ραδιενέργεια.

Καταλαμβάνοντας το Τσερνόμπιλ, η Ρωσία απειλεί σιωπηρά να επαναφέρει ξανά όλο αυτόν τον πόνο.

Οι 15 ενεργοί πυρηνικοί αντιδραστήρες που βρίσκονται διασκορπισμένοι στην Ουκρανία δεν κατασκευάστηκαν για να αντέξουν μια ολοκληρωτική στρατιωτική εισβολή. Ορισμένοι μπορούν να επιβιώσουν από συντριβές αεροπλάνων, αλλά μάλλον όχι από ακούσια πλήγματα πυραύλων ή πυροβολικού.

Ούτε μπορούν να αποκρούσουν μια αποσταθεροποιητική κυβερνοεπίθεση ή να προστατεύσουν κρίσιμα μέλη του προσωπικού από την ομηρία, όπως δήλωσε το ουκρανικό Υπουργείο Ενέργειας ότι έκανε ο ρωσικός στρατός στο Τσερνόμπιλ. Ορισμένα από τα μέλη του προσωπικού μπορεί να αποφασίσουν να φύγουν λόγω των απειλών βίας. Ένας στρατός εισβολής, που θα έχει τον έλεγχο αυτών των αντιδραστήρων, θα μπορούσε να αυξήσει την απειλή της πυρηνικής τρομοκρατίας για να εμπλακεί σε μια ευρύτερη απειλή πυρηνικού εκβιασμού.

Ο ρωσικός έλεγχος των λειτουργούντων και παροπλισμένων πυρηνικών εργοστασίων της Ουκρανίας θα ήταν, σύμφωνα με τα λόγια ενός αναλυτή, σαν να έχουμε «πυρηνικό πόλεμο χωρίς βόμβες». Η Ρωσία είναι τώρα σε θέση να προκαλέσει άμεση καταστροφή με την επαναλειτουργία μιας τοξικής κληρονομιάς που προοριζόταν να σφραγιστεί. Θα μπορούσε, επίσης, να δημιουργήσει μη κατοικήσιμες ζώνες σε όλη την Ουκρανία και να αναγκάσει τους κατοίκους της χώρας να επιστρέψουν σε απάνθρωπα επικίνδυνες εργασίες καθαρισμού.

Όλοι όσοι συνάντησε η Adriana Petryna στην Ουκρανία τη δεκαετία του 1990 είτε γνώριζαν κάποιο «βιορομπότ» είτε είχαν ένα στην οικογένειά τους. Προστάτευαν την Ευρώπη με δικό τους κίνδυνο, αλλά ήξεραν ότι δεν υπήρχε άλλη εναλλακτική.

Τα παιδιά και τα εγγόνια των «βιορομπότ» στην Ουκρανία γνωρίζουν ακριβώς πόσο δύσκολα κερδήθηκε ο πυρηνικός περιορισμός στο Τσερνόμπιλ και πόσο εύθραυστος είναι.

Η πυρηνική σταθερότητα, όπως και η δημοκρατία, είναι μια λεπτή ισορροπία.

Διαβάστε το σχετικό άρθρο στο Atlantic.