Το pass-world συζητά με την Ελένη Τζιρτζιλάκη, αρχιτέκτονα και ιδρυτικό μέλος του Δικτύου Νομαδικής Αρχιτεκτονικής, για τον μετασχηματισμό του χώρου και της πόλης μέσα από την εμπειρία του εκτοπισμού, τη σημασία της παρουσίας των προσφύγων μέσα στην κοινότητα, καθώς και για τον χαρακτήρα των χώρων φιλοξενίας.
Συνέντευξη στη Βασιάννα Κωνσταντοπούλου και τον Αδάμο Ζαχαριάδη
Εδώ και αρκετά χρόνια, έχετε δημιουργήσει το Δίκτυο Νομαδικής Αρχιτεκτονικής που δραστηριοποιείται πάνω σε μια διαφορετική αντίληψη για την πόλη και για τον τρόπο που αυτή συνδιαμορφώνεται από τους ανθρώπους της. Θα μας πείτε λίγα λόγια για τις αρχές που κινητοποιούν αυτήν την προσπάθεια;
Συμπληρώθηκαν 10 χρόνια από τη δημιουργία της Νομαδικής Αρχιτεκτονικής. Η ιδέα προήλθε από την ομάδα Αστικό Κενό που προϋπήρχε. Οι δράσεις της Νομαδικής Αρχιτεκτονικής γίνονται στον δημόσιο χώρο και στα αστικά κενά. Τα σώματα μας, ευάλωτα, δημιουργούν, ξεκινώντας κάθε φορά από την αρχή, έναν μεταβαλλόμενο χωροχρόνο σε ένα τόπο διασχίζοντας τα σύνορα. Οι δράσεις έχουν καλλιτεχνικό, ακτιβιστικό χαρακτήρα, μετασχηματίζουν εφήμερα τη δημόσια σφαίρα μέσα από το περπάτημα, τις συναντήσεις, την καλλιέργεια της γης, τη τροφή. Διασχίζουν σύνορα φυλής, φύλου, εθνότητας, γλώσσας. Μέσα από τις δράσεις, με καλλιτεχνικές πρακτικές σε διερεύνηση, εκφράζονται τα συναισθήματα και οι καταστάσεις της άρνησης, της εξαίρεσης, της «γυμνής ζωής» αλλά και της συμφιλίωσης, της εξέγερσης.
Οι δράσεις δημιουργούνται στις ρωγμές, στις μετατοπίσεις, στα περάσματα και στον κατακερματισμό του αστικού τοπίου. Αφορούν περιοχές σε κρίση, θέματα μετανάστευσης και εκτοπισμού, έμφυλης διαφοράς, διεκδίκηση κοινών αγαθών. Η διαδικασία πραγματοποιείται μέσα από την συνεργασία νομαδικών υποκειμένων διαφορετικών ειδικοτήτων, την εμπλοκή μεταξύ τους, την εμπλοκή με τους κατοίκους και με τη δημιουργία «εφήμερων κοινοτήτων».
Ο νομαδικός χαρακτήρας εντείνεται καθώς οι δράσεις αφορούν διαφορετικές χωρικές καταστάσεις, οι οποίες μετασχηματίζονται εφήμερα μέσα από εφήμερες χαρτογραφήσεις. Με τα σώματά μας ευάλωτα και εκτεθειμένα μαζί, στην πόλη και στον χώρο, υπάρχουμε πολιτικά.
Σε αυτό το ταξίδι μέσα από διαδρομές διαφορετικών υποκειμενικοτήτων που βρέθηκαν μαζί, αναζήτησης των σχέσεων των σωμάτων με τις κοινωνικές και εδαφικές συνθήκες, καθοριστικές είναι οι έννοιες κοινότητα, βίωμα, νομαδισμός. Πολλές δράσεις έχουν ως αφορμή τον εκτοπισμό.
Oι δράσεις μοιάζουν με την επιβίωση των πυγολαμπίδων σε σκοτεινά τοπία. Και ίσως με την επιβίωσή τους, το τοπίο να γίνει σιγά-σιγά όλο και πιο φωτεινό.
Με ποιο τρόπο πιστεύετε ότι το νεοφιλελεύθερο μοντέλο μετασχηματίζει το οικιστικό τοπίο και επιδρά στον τρόπο που ζούμε σ/την πόλη; Υπάρχουν, κατά τη γνώμη σας, ρωγμές αμφισβήτησης αυτού του μοντέλου;
Καταργεί τους δημόσιους χώρους, περιφράσσει τα αστικά κενά. Η πόλη και το έδαφος της αποκτούν ανά περιοχές ταξικό χαρακτήρα. Υπάρχουν ορατές και αόρατες περιφράξεις ανάμεσα στις περιοχές και τους χώρους. Στην Αθήνα υπήρξαν ανάλογα σχέδια με άλλες ευρωπαϊκές πόλεις για το gentrification στο Μεταξουργείο και το project της πεζοδρόμησης της οδού Πανεπιστημίου. Ήρθε η κρίση και χάλασαν τα σχέδια. Επίσης, καθώς είναι μια πόλη που έχει αναπτυχθεί αποσπασματικά, είναι πολύ δύσκολο να εφαρμοστεί ο προγραμματισμένος σχεδιασμός του νεοφιλελεύθερου μοντέλου. Υπάρχουν ρωγμές καθώς υπάρχουν και τα αστικά κενά παντού στην πόλη.
Στο ζήτημα του προσφυγικού, ποια είναι η σημασία της συνάντησης διαφορετικών ταυτοτήτων και πολιτισμών για τον ιστό μιας πόλης; Πώς κρίνετε την πολιτική δημιουργίας κέντρων φιλοξενίας προσφύγων έξω από την πόλη, αποκομμένων από τη ζωή της κοινότητας;
Είναι πολύ σημαντικό να συναντιούνται οι διαφορετικές ταυτότητες στον ιστό της πόλης γιατί τότε προκύπτουν νέες ταυτότητες. «Οι πρόσφυγες διωγμένοι από χώρα σε χώρα αποτελούν τη πρωτοπορία του λαού τους», γράφει η Χάνα Άρεντ. Αυτό που αποκαλύπτει στο έργο της είναι αυτή η ιστορική συνείδηση του πρόσφυγα. Στοιχείο, που, όπως μας λέει ο Αγκάμπεν, συμβαίνει γιατί ο πρόσφυγας βυθίζει σε κρίση την παλιά τριάδα «κράτος-έθνος-έδαφος» και προτείνει μια άλλη συνθήκη.
Σ’ αυτή την περίπτωση, με τα κέντρα φιλοξενίας έξω από την πόλη, η «ετερότητα» των προσφύγων τοποθετείται κάπου αλλού, παραμένει ανεξερεύνητη. Τοποθετείται σ’ έναν διαχωρισμό, σ’ έναν τόπο ακραίο, σε μια ζώνη αναμονής, σ’ ένα στρατόπεδο. Εξορίζεται. Οι χώροι αυτοί είναι οι α-τοπικοί τόποι. Εκεί, το άτομο –όποιο κι αν είναι αυτό– θεωρείται ξένο. Και θα παραμείνει απομονωμένο στην κατάσταση εξαίρεσης, σε μια α-τοπία και σε αποκλεισμό.
Στη ματιά σας δίνετε έμφαση στη σχέση του σώματος με τον χώρο, αλλά και στα «αστικά κενά» ως χώρους που μπορούν να αντιπροσωπεύσουν τη διεκδίκηση και τη δημιουργία. Θα μπορούσαν αυτοί οι «χώροι εν δυνάμει» να συνδεθούν με το ζήτημα της στέγασης των προσφύγων;
Ναι, θα μπορούσαν τα αστικά κενά των πόλεων να φιλοξενήσουν τους πρόσφυγες. Αυτό γινόταν και στο παρελθόν με καταλήψεις εγκαταλειμμένων κενών σπιτιών από τους ίδιους. Αστικά κενά θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε και κτίρια που ήταν κενά και έχουν καταλειφθεί, έχουν μετατραπεί σε αυτοδιαχειριζόμενους χώρους φιλοξενίας. Οι πρόσφυγες μπορούν να μείνουν σε πόλεις, σε οικισμούς μαζί μας, όχι σε απάνθρωπα στρατόπεδα.
Με δεδομένο ότι ένας μεγάλος αριθμός προσφύγων πρόκειται να μείνει στην Ελλάδα, ποιες πιστεύετε ότι θα έπρεπε να είναι οι αναγκαίες πρωτοβουλίες υποδοχής σε επίπεδο αστικής πολιτικής;
Να κατοικήσουν σε πόλεις, σε οικισμούς. Να αναμειχθούν με τους κατοίκους, να υπάρξει αλληλεπίδραση. Χρειάζονται καταλήψεις και μικρές δομές. Οι ομάδες μπορούν να βοηθήσουν στο να κατοικήσουν οι πρόσφυγες εδώ, μαζί μας, για τον χρόνο που θα μείνουν. Όχι σε στρατόπεδα. Τα στρατόπεδα, όσο και να βελτιωθούν είναι και θα είναι απάνθρωπα.
Η Ελένη Τζιρτζιλάκη σπούδασε Αρχιτεκτονική στην Φλωρεντία και έκανε το μεταπτυχιακό της στη Ρώμη (Restauro dei monumenti e dei centri storici). Ασχολείται με ζητήματα που αφορούν τα αστικά κενά, τον δημόσιο χώρο, τα κοινά, την περιπλάνηση και το περπάτημα στη πόλη. Συμμετείχε στην ομάδα Αστικό Κενό για τα δικαιώματα στην πόλη και στον χώρο, και στη συνέχεια στο Δίκτυο Νομαδικής Αρχιτεκτονικής, που πραγματοποιεί δράσεις για θέματα που αφορούν την πόλη, τα δικαιώματα των διαφορετικοτήτων στον χώρο, τους κοινοτικούς κήπους σε πόλεις (www.nomadikiarxitektoniki.net). Συμμετείχε στην ομάδα που πήρε το 1ο βραβείο στον διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για τη μελέτη της πλατείας Μοναστηρακίου και στη συνέχεια την υλοποίησε. Έχει διδάξει στην Αρχιτεκτονική Σχολή της Αθήνας, στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και στις σχολές ΑΚΤΟ. Συμμετείχε στην ενεργοποίηση και στη συνέχεια κατάληψη του θεάτρου Εμπρός. Έχει εκδώσει το δοκίμιο «Εκ-τοπισμένοι αστικοί νομάδες στις μητροπόλεις Σύγχρονα ζητήματα για την μετακίνηση στην πόλη και τον χώρο» (εκδόσεις Νήσος, 2009), την ποιητική συλλογή «Ακούω τις μέρες αυτές την Αθήνα» (εκδόσεις Γαβριηλίδης) και κυκλοφορεί το βιβλίο-φυλαχτό «Αντάρτισσα Ηλέκτρα: Νίτσα Ελένη Παπαγιαννάκη» (Σεπτέμβριος 2015).
