Μερικές βδομάδες πριν από το δημοψήφισμα της 16ης Απριλίου στην Τουρκία, οι δημοσκοπήσεις που βλέπουν το φως της δημοσιότητας αφήνουν ακόμα όλα τα ενδεχόμενα ανοιχτά. Συγκεκριμένα, η πλειοψηφία των δημοσκοπήσεων δίνει προβάδισμα στο «ναι» με ποσοστά μεταξύ 52-54%, εφόσον προηγηθεί ο διαμοιρασμός των αναποφάσιστων.
του Νίκου Μούδουρου
Παράλληλα, σχεδόν όλες οι δημοσκοπήσεις συμφωνούν ότι ένα μέρος της εκλογικής βάσης του κυβερνώντος Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ), αλλά και ένα πολύ μεγάλο μέρος της εκλογικής βάσης του Κόμματος Εθνικιστικής Δράσης (ΜΗΡ), δεν έχουν πειστεί οριστικά για τα θετικά του προεδρικού συστήματος. Η αντίληψη που καλλιεργείται σχεδόν από όλες τις εταιρείες δημοσκοπήσεων σε σχέση με τον καθορισμό του τελικού αποτελέσματος επικεντρώνεται ουσιαστικά στους εξής δύο άξονες: Ο πρώτος είναι η τάση που θα επικρατήσει τελικά στους αναποφάσιστους. Ο δεύτερος είναι ο βαθμός επιρροής που θα έχει η προσωπικότητα του ίδιου του Έρντογαν τόσο στο σώμα των αναποφάσιστων, όσο και στην τεράστια μάζα των ψηφοφόρων των συντηρητικών περιοχών της Κεντρικής και Ανατολικής Ανατολίας.
Η επιρροή του Προέδρου της Τουρκίας, η ικανότητα του να αλλάζει τους όρους της πολιτικής αντιπαράθεσης, αλλά και η δυνατότητα κινητοποίησης σχεδόν όλων των θεσμών εξουσίας για την υλοποίηση των στόχων που θέτει, είναι μερικά από τα στοιχεία εκείνα που συγκροτούν την ηγεμονική θέση Έρντογαν στο πολιτικό σύστημα της χώρας. Είναι ακριβώς αυτά τα στοιχεία που καλλιεργούν την ηττοπάθεια σε μεγάλα τμήματα της αντιπολίτευσης. Όμως την ίδια στιγμή η βαριά σκιά του Έρντογαν λειτουργεί και αντιφατικά. Γιατί συνεχίζει να είναι και μια από τις σημαντικές πτυχές που θολώνουν περισσότερο την τελική έκβαση ενός δημοψηφίσματος που στην πορεία μετατράπηκε σχεδόν σε μια «προσωπική υπόθεση».
Με λίγα λόγια, η κάλπη της 16ης Απριλίου στην Τουρκία επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από την καλλιέργεια της «μυθολογίας του ανίκητου» Έρντογαν. Αυτή η μυθολογία λοιπόν αξίζει περισσότερης προσοχής και αποκωδικοποίησης γιατί διαθέτει σημαντικές διαστάσεις, οι οποίες θα επανέλθουν στο προσκήνιο μετά το δημοψήφισμα και θα υιοθετήσουν δυναμικές και περιεχόμενο αναλόγως του τελικού αποτελέσματος.
Το ΑΚΡ και ο Έρντογαν ως κατασκευαστές ηγεμονίας
Η επιτυχία του ΑΚΡ και του Έρντογαν τα τελευταία 14 χρόνια στην Τουρκία, συνίσταται μεταξύ πολλών άλλων, στο ότι προκάλεσε δύο καθοριστικές εξελίξεις στο πολιτικό σύστημα της χώρας. Η πρώτη εξέλιξη είναι η καθιέρωση της έννοιας της «εκλογικής ηγεμονίας» του κυβερνώντος κόμματος και ιδιαίτερα του Έρντογαν. Η συνεχής επικράτηση του Έρντογαν στην πλειοψηφία των εκλογικών αναμετρήσεων που έγιναν στην Τουρκία τα τελευταία χρόνια, προκάλεσε όχι μόνο ένα είδος αλαζονείας στις τάξεις του ΑΚΡ, αλλά επιπλέον εμπέδωσε την πεποίθηση στους ψηφοφόρους της αντιπολίτευσης, ότι τα δικά τους κόμματα δεν μπορούν ποτέ να γίνουν εξουσία. Η έννοια της «εκλογικής ηγεμονίας» μπορεί να φωτίσει περισσότερο τη σημασία που αποδίδει ο Έρντογαν και το κόμμα του στην κάλπη. Επίσης μπορεί να εξηγήσει εν μέρει και την εμφάνιση ενός συστήματος συγκεντρωτικής και αυταρχικής εξουσίας, χωρίς ισχυρή και δραστήρια αντιπολίτευση. Μέσα από αυτή τη διαδικασία τουλάχιστον τα τελευταία χρόνια, ένα πολύ μεγάλο μέρος της κοινωνίας φαίνεται να αποδέχεται ότι η κάλπη αποτελεί τη δημοκρατία και όχι ένα από τα βασικά της χαρακτηριστικά. Όμως το πιο σημαντικό είναι ότι η συνεχής εκλογική επικράτηση του ΑΚΡ, ιδιαίτερα μέχρι και τον Ιούνιο του 2015 όταν για πρώτη φορά έχασε τη δυνατότητα σχηματισμού μονοκομματικής κυβέρνησης, έγινε η βάση μετατροπής του κόμματος σε δυναμική παραγωγής και αναπαραγωγής ενός συγκεκριμένου τύπου πλειοψηφικής-δημοψηφισματικής δημοκρατίας.
Η δεύτερη εξέλιξη των τελευταίων 14 χρόνων στην Τουρκία, είναι ότι ο Έρντογαν και το ΑΚΡ κατάφεραν σε κάποιο βαθμό να δημιουργήσουν «κύκλους επικυριαρχίας». Κατάφεραν δηλαδή να μετατρέψουν την εκλογική επιτυχία σε πραγματική εξουσία. Διεύρυναν τον πυρήνα της κοινωνικής τους στήριξης, επέκτειναν την επιρροή τους σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης (από το τοπικό στο κεντρικό), ενώ την ίδια στιγμή δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για να καθορίσουν κατά αποκλειστικότητα το περιεχόμενο της συλλογικής ταυτότητας της κοινωνίας.
Όλα τα προαναφερθέντα βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό στις αλλαγές που γίνονται στην Τουρκία τουλάχιστον τα τελευταία 30 χρόνια. Βασίστηκαν ακόμα στις διεθνείς και περιφερειακές ανακατατάξεις. Το ΑΚΡ και ο Έρντογαν ήταν προϊόντα της ευρύτερης αλλαγής που προηγήθηκε, αλλά και οι κεντρικοί πυρήνες της αλλαγής της χώρας που ακολούθησε. Συνεπώς η σημερινή εξουσία της Τουρκίας είναι αποτέλεσμα κοινωνικού μετασχηματισμού, αλλά είναι και δυναμική που προκαλεί νέους μετασχηματισμούς ακόμα και στον ίδιο της τον εαυτό. Ακριβώς σε αυτό το σημείο εντοπίζεται και μια σημαντική διαφορά από την πρώτη περίοδο της διακυβέρνησης του ΑΚΡ στην Τουρκία: η αλλαγή της στρατηγικής θέσης του Έρντογαν στις ισορροπίες του πολιτικού συστήματος, σε σημείο μάλιστα που να θεωρείται ως «αιώνια ανίκητος».
Η επιρροή Έρντογαν ως παράγοντας της κάλπης
Αυτή λοιπόν η «μυθολογία του ανίκητου» σήμερα θεωρείται ένα από τα κύρια στοιχεία καθορισμού του τελικού αποτελέσματος του δημοψηφίσματος. Η δύναμη και η επιρροή που διαθέτει ένα πολιτικό πρόσωπο ή ένας πολιτικός οργανισμός, μπορούν να πολλαπλασιάζονται και επειδή το ευρύτερο περιβάλλον μέσα στο οποίο λειτουργούν τους προσδίδει περισσότερη δύναμη από ότι στην πραγματικότητα διαθέτουν. Επομένως πρόκειται για μια «ηγεμονική μυθολογία». Κάτι τέτοιο συμβαίνει σήμερα στην Τουρκία. Το ενδιαφέρον δε είναι ότι σε σχέση με τον Έρντογαν, τα πιο πάνω δεν ίσχυσαν από την αρχή της πολιτικής του σταδιοδρομίας. Αντίθετα ακόμα και στις δημοτικές εκλογές του 1994 στην Κωνσταντινούπολη, ο Έρντογαν δεν είχε θεωρηθεί ως ένας υπολογίσιμος αντίπαλος από τους υποψήφιους των άλλων κομμάτων. Έστω και αν η επικράτηση του στις δημοτικές του 1994 σηματοδότησε την πορεία του προς την κορυφή, ακόμα και στα πρώτα χρόνια της πρωθυπουργίας του το «παλιό σύστημα» εξακολουθούσε να τον θεωρεί ως «ένα περαστικό». Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, ο Έρντογαν αποτελούσε μια «μουσουλμανική παρένθεση» που με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο θα έκλεινε.
Στην εξέλιξη της ιστορίας όμως και ιδιαίτερα μετά το 2008, η «προσωρινότητα» του Έρντογαν όχι μόνο άρχισε να αμφισβητείται, αλλά για ένα σημαντικό μέρος της κοινωνίας είχε εξαφανιστεί. Τη θέση της άρχισε να παίρνει η αντίληψη ότι «αυτός μπορεί να κάνει ότι θέλει», «δεν μπορεί να ηττηθεί», «ότι και να γίνει, αυτός θα είναι εκεί».
Ήταν μια περίοδος στην οποία, ο Έρντογαν και το κόμμα του, άρχισαν να καλλιεργούν ακόμα πιο έντονα την εντύπωση ότι ο «Αρχηγός» ακόμα και να χάσει έχει πάντα τον τρόπο να γυρίζει το παιχνίδι υπέρ του. Μάλιστα η «μυθολογία του ανίκητου» έφτασε σε σημεία τέτοια που θα μπορούσε κάποιος να χρεώσει στον Έρντογαν «την σκηνοθεσία» του πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου 2016 με στόχο την περαιτέρω ενδυνάμωση της εξουσίας του. Μέσα από αυτό το ηγεμονικό πλέγμα το ΑΚΡ αλλά ιδιαίτερα ο Έρντογαν, εμπεδώθηκαν ως «η μοίρα της χώρας», ως μια «αιώνια εξουσία» και μόνιμη κατάσταση, στην οποία όχι μόνο η αντιπολίτευση θα έπρεπε να υποταχθεί, αλλά και το διεθνές περιβάλλον θα έπρεπε να προσαρμοστεί.
Βεβαίως για την καλλιέργεια και την αναπαραγωγή της ηγεμονικής μυθολογίας περί του ανίκητου, καθοριστικός δεν ήταν μόνο ο ρόλος των συγκεκριμένων δικτύων εξουσίας, αλλά και ο ρόλος κάποιων πραγματικών γεγονότων και δεδομένων. Τα τελευταία 14 χρόνια της διακυβέρνησης ΑΚΡ/Έρντογαν, πολλές ήταν οι θετικές και αρνητικές προκλήσεις που αντιμετωπίστηκαν. Η κάθε μια εξέλιξη και η τελική της εξουδετέρωση με πολιτικούς όρους, είχαν τη δική τους επιρροή στην οικοδόμηση της προαναφερθείσας ηγεμονίας. Η πετυχημένη εξουδετέρωση των πραξικοπηματικών σχεδίων εναντίον της κυβέρνησης με αφορμή την αποδοχή του Σχεδίου Αννάν, η περιθωριοποίηση της παρακρατικής ιδιότητας της κοινότητας Γκιουλέν και η δραστική μείωση της πολιτικής επιρροής του στρατού, ήταν μερικές από τις νίκες Έρντογαν σε επίπεδο κρατικών δομών. Την ίδια στιγμή η βίαιη καταστολή της εξέγερσης του Γκεζί το καλοκαίρι του 2013, βοήθησε ακόμα περισσότερο τον Έρντογαν στη νομιμοποίηση των σχεδιασμών για τη μεταμόρφωση της αστυνομίας της Τουρκίας σε ένα «νέο θεματοφύλακα» του νέου καθεστώτος.
Πέραν από τα προαναφερθέντα, η αδυναμία παραγωγής μιας ολοκληρωμένης εναλλακτικής πρότασης εξουσίας επίσης συνέτεινε στην οικοδόμηση ενός προφίλ «ανίκητου Έρντογαν». Κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων η αντιπολίτευση, ιδιαίτερα έτσι όπως εκφράζεται από τα κόμματα της Εθνοσυνέλευσης, δεν κατάφερε σχεδόν σε καμιά κρίσιμη στιγμή να αμφισβητήσει το πολιτικό πρόγραμμα της εξουσίας. Αυτό το κενό με τη σειρά του ευνόησε τον πολλαπλασιασμό της επιρροής του Έρντογαν στο πολιτικό σύστημα. Επιπλέον όμως δημιούργησε μια σειρά πολλών αναπάντητων ερωτηματικών για το πώς θα είναι η εξουσία στην Τουρκία την εποχή μετά τον Έρντογαν. Έτσι διευκόλυνε τον εγκλωβισμό μιας κρίσιμης μάζας ψηφοφόρων στην «σιγουριά» της σημερινής κατάστασης πραγμάτων. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα σε αυτό το πλαίσιο, είναι η αποτυχία σχηματισμού κυβέρνησης συνεργασίας εκτός ΑΚΡ, μετά τις εκλογές του Ιουνίου 2015.
Έξω από τα όρια του μύθου… Οι κοινωνικές αντιρρήσεις
Όμως είναι γεγονός ότι μέσα από τα πιο κρίσιμα γεγονότα των τελευταίων χρόνων, οι στιγμές της αδυναμίας του «ανίκητου» δεν απουσιάζουν. Υπάρχουν σημαντικά παραδείγματα φυγόκεντρων δυναμικών αμφισβήτησης της ηγεμονίας Έρντογαν, τόσο στο επίπεδο της κρατικής εξουσίας, όσο και στο επίπεδο των κοινωνικών δυναμικών. Στο πρώτο επίπεδο, η ίδια η πραξικοπηματική απόπειρα της 15ης Ιουλίου 2016 ήταν από μόνη της μια ένδειξη κενού και μιας βαθιάς κρίσης στο κράτος. Το ίδιο περίπου θα μπορούσε να λεχθεί και για τις αρνητικές συνέπειες που προκαλεί στη χώρα η πολιτική που ακολούθησε η κυβέρνηση σε σχέση με τη Συρία.
Στο δεύτερο επίπεδο, η κατάσταση είναι επίσης περίπλοκη. Η εξέγερση του Γκεζί ήταν η πρώτη ουσιαστική μαζική αντιπολίτευση ενάντια στην κυβέρνηση «από τα κάτω», ενώ δύο χρόνια μετά στις εκλογές του 2015, η είσοδος του κουρδικού Δημοκρατικού Κόμματος των Λαών στην Εθνοσυνέλευση αποτέλεσε ιστορική τομή και πραγματικό εμπόδιο για τη συνέχιση της μονοκομματικής κυβέρνησης ΑΚΡ. Η στρατηγική σημασία των εκλογών Ιουνίου 2015 φαίνεται ακριβώς από τον τρόπο αντίδρασης της εξουσίας. Η Τουρκία οδηγήθηκε σε επαναληπτικές εκλογές τον Νοέμβριο του ίδιου χρόνου μέσα σε ένα καθεστώς έκτακτης ανάγκης, το οποίο τελικά καθόρισε και την επιστροφή της μονοκομματικής κυβέρνησης. Υπό αυτή την έννοια, το τι ακολούθησε την αποτυχημένη πραξικοπηματική απόπειρα με την επαναλαμβανόμενη κήρυξη καθεστώτος έκτακτης ανάγκης, ήταν ουσιαστικά η εμβάθυνση της κρίσης του προηγούμενου έτους. Σε όλα αυτά θα πρέπει να προστεθεί και η εκρηκτική κατάσταση που δημιουργεί η οικονομική στασιμότητα των τελευταίων χρόνων. Η αγωνία της κυβέρνησης να ανατρέψει τις αρνητικές οικονομικές συνέπειες μέσα από την ανακοίνωση μιας σειράς επενδυτικών πακέτων σε συγκεκριμένες περιοχές, επαναφέρουν τις δομικές αδυναμίες της πολιτικής «κρατικής φιλανθρωπίας» ως αντικατάσταση μιας ολοκληρωμένης πρόνοιας.
Συνεπώς, η δυσκολία των δημοσκοπήσεων να εντοπίσουν με ακρίβεια την τάση των ψηφοφόρων ενόψει του δημοψηφίσματος, εξηγείται εν μέρει και από την κρισιακή κατάσταση που βιώνει η κοινωνία της Τουρκίας τα τελευταία δύο χρόνια. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον πολλά θα εξαρτηθούν από την επιλογή των ψηφοφόρων, η οποία θα επηρεαστεί τις τελευταίες μέρες υπό το βάρος της ιδεολογικής πόλωσης.
Τουλάχιστον με βάση το παράδειγμα των πιο πρόσφατων εκλογικών αναμετρήσεων στην Τουρκία, βασική συνιστώσα για τον καθορισμό του τελικού αποτελέσματος της 16ηςΑπριλίου θα είναι εάν τελικά θα επικρατήσουν παρόμοιες συνθήκες με εκείνες πριν τις εκλογές του Ιουνίου 2015, ή εάν θα επιβληθούν οι «έκτακτες συνθήκες» του πολεμικού πεδίου έτσι όπως βιώθηκαν πριν από τις επαναληπτικές εκλογές του Νοεμβρίου 2015. Υπό αυτή την έννοια η κάλπη του δημοψηφίσματος θα αναδείξει είτε τις δυνατότητες της εκσυγχρονισμένης «ισλαμο-τουρκικής σύνθεσης», είτε το βαθμό επιρροής που έχουν οι αντιρρήσεις μιας πολυδιασπασμένης και σιωπηλής αντιπολίτευσης. Στο επίκεντρο αυτών των διλημμάτων κρίνεται με ουσιαστικό τρόπο η νέα αρχιτεκτονική εξουσίας που σχεδιάζει ο Έρντογαν και το ηγεμονικό του πλαίσιο.
Για τον συγγραφέα
Ο Νίκος Μούδουρος είναι Μεταδιδακτορικός Ερευνητής στο Τμήμα Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Κύπρου
