Τα γεγονότα της 15ης Ιουλίου 2016 στην Τουρκία καταγράφηκαν ως μια αιματηρή απόπειρα πραξικοπήματος στην επίσημη τουρκική ιστορία, αλλά η ανάλυση της κατάστασης κάθε άλλο παρά απλή είναι.
Του Μουράτ Ισσί
Από τεχνικής πλευράς, η απόπειρα πραξικοπήματος μοιάζει μια μέτρια σχεδιασμένη στρατιωτική δράση εναντίον της πολιτικής εξουσίας της Τουρκίας, με τις ίδιες βασικές αιχμές που είχαν και τα προγενέστερα πραξικοπήματα στη χώρα το 1960, το 1971 και το 1980.
Η αποκατάσταση της δημόσιας τάξης, τα ζητήματα της δημοκρατίας, η οικονομία, ο ρόλος της δικαιοσύνης, η εξωτερική πολιτική, η αλλαγή του πολιτικού προσωπικού της χώρας, μαζί με το ζήτημα της διαφθοράς (που τέθηκε για πρώτη φορά σε αυτήν την απόπειρα) αποτέλεσαν θεωρητικά τον πυρήνα των στοχεύσεων αυτής της απόπειρας.
Στην πραγματικότητα, λειτούργησε εντελώς διαφορετικά, αφήνοντας πίσω του πολλά αναπάντητα ερωτήματα.
Άσχετα με το αν είναι αληθείς και τεκμηριωμένοι οι ισχυρισμοί του ΑΚΡ, ότι δηλαδή ο πραγματικός ηγέτης αυτής της πολιτικό-στρατιωτικής κίνησης είναι ο Γκιουλέν, φαίνεται ξεκάθαρα ότι η μάχη ανάμεσα στον Γκιουλέν και τον Ερντογάν δεν θα τελειώσει σύντομα, όπως τόνισε και ο ίδιος ο Ερντογάν.
Η απόπειρα πραξικοπήματος μπορεί να ήταν, όπως πολλοί ισχυρίστηκαν, ένα καλοστημένο θέατρο του πολιτικού κατεστημένου ή ένα πραγματικό πολιτικό γεγονότος της Τουρκίας, το οποίο ξεκίνησε εναντίον του Ερντογάν, αλλά στην πορεία ενίσχυσε το διεφθαρμένο πρόσωπό του. Όπως έγραψε ο Νίτσε, «ό,τι δεν με σκοτώνει με κάνει πιο δυνατό».
Οι επιπτώσεις αυτής της απόπειρας αφορούν όλο το φάσμα της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής της χώρας: το κλείσιμο της στρατιωτικής βάσης Ιντζίρλικ, οι αμέτρητες προσαγωγές και συλλήψεις των «υπόπτων», που έχουν φτάσει τα 7.000 άτομα, 2.500 εκ των οποίων είναι εισαγγελείς και δικαστές.
Επίσης αφορούν τον πόλεμο στο συριακό Κουρδιστάν, μέσα από την υποστήριξη της Τουρκίας σε συγκεκριμένες ριζοσπαστικές ισλαμιστικές στρατιωτικές ομάδες εναντίον των κουρδικών θεσμών στη βόρεια Συρία, τη Ροζαβά. Και φυσικά, υπάρχουν οι επιπτώσεις για την οικονομία και τις πολιτικές εξελίξεις, με πρόωρες εκλογές που είναι πιθανόν να διεξαχθούν ακόμα και το φθινόπωρο, προκειμένου να ενισχυθεί η απόλυτη εξουσία του Ερντογάν.
Οι αντιδράσεις των κουρδικών οργανώσεων
Σύμφωνα με ανεπίσημα στοιχεία, ο πληθυσμός των Κούρδων στην Τουρκία υπολογίζεται σε 20-25 εκατομμύρια. Μόνο στην Κωνσταντινούπολη ζουν 5-7 εκατομμύρια. Η συμμετοχή τους σε όλο το φάσμα της τουρκικής κοινωνικής και πολιτικής ζωής είναι πολύ ενεργή. Όμως, οι θέσεις τους –κυρίως στα πολιτικά ζητήματα– δεν είναι κοινές και ενιαίες, καθώς η ένταξή τους στον δημόσιο χώρο αλλά και οι προσεγγίσεις του κράτους που υιοθετούν είναι διαφορετικές.
Μπορεί, για παράδειγμα, να συναντήσει κανείς έναν Κούρδο που είναι μέλος της ΜΗΡ (Κόμμα εθνικιστικής Δράσης), ή αρχηγός της ΜΙΤ (μυστικής Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών της Τουρκίας) όπως ο Χακάν Φιντάν, ή υπουργός. Μπορεί να είναι όμως αντάρτης (ή στρατιώτης) εναντίον του τουρκικού κράτους, ή πολιτικός κρατούμενος, ή πρόσφυγας λόγω των πολιτικών του ιδεών.
Η «εμφάνιση» και η «ύπαρξη» του Κούρδου ως ατόμου στον τουρκικό δημόσιο χώρο είναι ένα θέμα που έχει ελάχιστα ερευνηθεί. Γι’ αυτό και για να απαντήσει κάποιος στην ερώτηση «ποιες είναι οι αντιδράσεις των Κούρδων απέναντι στην απόπειρα πραξικοπήματος;», θα πρέπει πρώτα να διευκρινίσουμε μια άλλη ερώτηση: «Ποιων Κούρδων;».
Για να είμαστε πιο κατανοητοί, ας δώσουμε το εξής παράδειγμα: από την αρχή έως το τέλος των συμβάντων της 15ης Ιουλίου, ο κούρδος αρχηγός της ΜΙΤ με απόλυτα τουρκική συνείδηση διηύθυνε κάθε είδους αντί-κατασκοπικές δράσεις εναντίον των πραξικοπηματιών και την ίδια στιγμή περίπου 15-20 κούρδοι βουλευτές του ΑΚΡ μαζεύονταν στην τουρκική Εθνοσυνέλευση, μαζί με άλλους βουλευτές, για την υποστήριξη του Ερντογάν.
Ταυτόχρονα, οι στρατιωτικές και αστυνομικές επιχειρήσεις κατά του ΡΚΚ στα βουνά και στις πόλεις του Κουρδιστάν συνεχίζονταν, ενώ πέντε κεντρικά κτίρια του φιλοκουρδικού κόμματος HPD δέχθηκαν επιθέσεις εθνικιστών διαδηλωτών, παρά το γεγονός ότι το ίδιο το κόμμα καταδίκασε την απόπειρα πραξικοπήματος.
Πρέπει να αναφερθεί ότι οι συγκρούσεις των ανταρτών με τις δυνάμεις ασφαλείας της Τουρκίας δεν σταμάτησαν καθόλου ούτε στα βουνά ούτε στις κουρδικές πόλεις, κατά τη διάρκεια της απόπειρας πραξικοπήματος.
Υπάρχουν διάφορα νόμιμα κουρδικά κόμματα που παίρνουν μέρος στην πολιτική ζωή της Τουρκίας. Όλα τα κουρδικά κόμματα και οι οργανώσεις ανεξαιρέτως καταδίκασαν την απόπειρα πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου, τονίζοντας το καθένα ξεχωριστά με συνεντεύξεις Τύπου την αντίθεσή του σε κάθε μορφή χούντας, θέση η οποία εκπηγάζει από τη δημοκρατική αντίληψη τους.
Το HDP λόγω της κοινοβουλευτικής του θέσης συμμετείχε στην ειδική συνεδρίαση της τουρκικής Εθνοσυνέλευσης και καταδίκασε μαζί με τα άλλα τουρκικά κόμματα (σπάνια περίπτωση!) την απόπειρα πραξικοπήματος.
Από όλες τις νόμιμες κουρδικές οργανώσεις, μόνο το Hûda Par πήρε μέρος στις διαδηλώσεις με τις τουρκικές σημαίες, δίπλα στο Κόμμα του Ερντογάν. Η ίδρυση του συγκεκριμένου κόμματος έγινε μετά τις συγκρούσεις του ΡΚΚ με τη Χεζμπολάχ, οι οποίες έλαβαν χώρα την δεκαετία του 1990. Πολλοί αναλυτές υποστηρίζουν ότι το Hûda Par ιδρύθηκε στις κουρδικές πόλεις με την βοήθεια του ΑΚΡ, πρώτον για να ενισχύσει τη διείσδυση του ΑΚΡ στις κουρδικές κοινωνίες μέσω της θρησκείας και δεύτερον για να μειωθεί η επιρροή των κουρδικών αριστερών οργανώσεων, κυρίως του ΡΚΚ.
Τα κόμματα του Νότιου Κουρδιστάν (το βόρειο Ιράκ), όπως το KDP (Δημοκρατικό Κόμμα του Κουρδιστάν-Ιράκ), το YNK (Πατριωτική Ένωση του Κουρδιστάν) και το GORAN (Κόμμα της Ανανεωτικής Αλλαγής), καταδίκασαν τα γεγονότα με διπλωματικές ανακοινώσεις.
Ο Μεσούντ Μπαρζανί καταδίκασε, επίσης, το γεγονός ως πρόεδρος της KRG (Περιφερειακή Κουρδική Κυβέρνηση) και δήλωσε την στήριξη του κουρδικού λαού στην εκλεγμένη κυβέρνηση της Τουρκίας. Σπάνιες φορές συναντά κανείς κοινές αντιδράσεις των κουρδικών οργανώσεων απέναντι στα πολιτικά τεκταινόμενα.
Αξίζει να αναφερθεί ότι και οι Κούρδοι της Ροζαβά (Δυτικό Κουρδιστάν), όπως το TEV-DEM (Κίνημα Δημοκρατική Κοινωνία) και το ENKS (Εθνικό Συμβούλιο Κούρδων της Συρίας) καταδίκασαν την απόπειρα πραξικοπήματος. Το TEV-DEM κάλεσε την τουρκική κυβέρνηση να δράσει για την άμεση «αποκατάσταση» των δημοκρατικών θεσμών και των «δημόσιων χωρών» από όπου εκπήγασαν αυτά τα γεγονότα. Το ΤΕV-DEM θεωρείται ως ομπρέλα των φιλό-ΡΚΚ οργανώσεων και το ENKS θεωρείται ως ομπρέλα των οργανώσεων που πρόσκεινται στον Μπαρζανί.
Έως τώρα δεν έχει εκφραστεί καμία οργάνωση του Ανατολικού Κουρδιστάν (Δυτικό Ιράν), όπως το KODAR (Οργάνωση για την Ελευθερία του Ανατολικού Κουρδιστάν, φιλό-ΡΚΚ οργάνωση), ή το KDP-İ (Δημοκρατικό Κόμμα του Κουρδιστάν Ιράν) (φιλό-Μπαρζάνι οργάνωση), ή KOMELA (Κόμμα Κοινωνίας του Κουρδιστάν στο Ιράν) για τα γεγονότα στην Τουρκία.
Εκτός από τις νόμιμες υπάρχουν και ένοπλες κουρδικές οργανώσεις, που δρουν εντός της Τουρκίας. Μόνο το KCK (Ενότητα Κοινοτήτων του Κουρδιστάν) καταδίκασε με γραπτή δήλωση αυτές τις αντιδημοκρατικές πράξεις. Παρά το γεγονός ότι αποτελεί τη μοναδική οργάνωση που αναφέρθηκε εκτενώς στα γεγονότα, θεωρείται τρομοκρατική, διασχιστική οργάνωση και η ομπρέλα όλων των φιλό-ΡΚΚ οργανώσεων. Οι σημαντικές τοποθετήσεις του KCK είναι οι εξής:
«Τα γεγονότα είναι η θέληση των λίγων που είναι πρόθυμοι να διευθύνουν το αντί-κουρδικό και αντί-δημοκρατικό σύστημα της Τουρκίας. Από αυτή την σκοπιά δεν τίθεται θέμα συμμετοχής των δημοκρατικών δυνάμεων σε τούτη την σύγκρουση».
«Είναι απόδειξη ότι δεν υπάρχει δημοκρατία στην Τουρκία. Τέτοιους είδους αγώνες για την κατάληψη εξουσίας πραγματοποιούνται στις αντί-δημοκρατικές χώρες. Σε τέτοιες χώρες, μια δύναμη εξουσίας όταν βρίσκει ευνοϊκές συνθήκες, προσπαθεί να καταλάβει την θέση της άλλης δύναμης εξουσίας. Μία στρατιωτική κλίκα προσπάθησε να κάνει πραξικόπημα στην άλλη κλίκα, η οποία είχε έρθει στην εξουσία μετά από το πολιτικό πραξικόπημα του Ερντογάν, ύστερα από τις εκλογές τις 7 Ιουνίου 2015».
«Η ίδια εξουσία του ΑΚΡ κρατάει τις κοινωνίες της Τουρκίας συνεχώς μέσα σε μια κατάσταση εμφυλίου και χάους. Η κουρδική κοινωνία δεν έχει αντιμετωπίσει ποτέ τόσο πολλές φασιστικές και αποικιακές επιθέσεις, από όσες αντιμετώπισε υπό την εξουσία του ΑΚΡ».
«Η τελευταία απόπειρα πραξικοπήματος δείχνει ότι η Τουρκία έχει μεγάλη ανάγκη να γλυτώσει από τη φασιστική, ηγεμονική και απολυταρχική εξουσία του ΑΚΡ και να εδραιώσει μια δημοκρατική διοίκηση. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο το καθήκον των δημοκρατικών δυνάμεων δεν είναι να νομιμοποιήσουν την εξουσία και τον χαρακτήρα του ΑΚΡ, αλλά να δημιουργήσουν μια ευρύτερη ενότητα των δημοκρατικών δυνάμεων».
Οι επιδράσεις της 15ης Ιούλη στο θέμα του Κουρδιστάν
Φαίνεται ότι εκτός από δύο κουρδικές οργανώσεις, το KCK και το Tevger, καμία άλλη οργάνωση δεν τοποθετείται πάνω στις πιθανές βραχυπρόθεσμες ή μακροπρόθεσμες επιδράσεις της 15ης Ιούλη στην κουρδική πολιτική του Ερντογάν ή καλύτερα στο νέο κράτος του Ερντογάν.
Σύμφωνα με το KCK: «Οι λαοί της Τουρκίας και το Κουρδιστάν πρέπει να ενώσουν τη βούλησή τους σε έναν κοινό αγώνα ελευθερίας και δημοκρατίας εναντίον των πολιτικών και στρατιωτικών πραξικοπημάτων. Δεν πρέπει να αποπροσανατολιστεί κανείς από αυτόν τον σκοπό».
Το Tevger (η εθνικιστική και άκρως αντί-KCK οργάνωση που εμφανίστηκε μετά από τη σύλληψη του Οτσαλάν), ωστόσο, παρατηρεί τα γεγονότα με καχυποψία και σχολιάζει τις μακρό-πολιτικές διαστάσεις τους:
«Πρέπει να παρατηρήσουμε προσεκτικά τα εξής στοιχεία: Πρώτον, η τουρκική κυβέρνηση ενοχοποίησε ξεκάθαρα τις ΗΠΑ μαζί με τον Γκιουλέν, δεύτερον η συμπεριφορά των ΗΠΑ είναι διστακτική και οι εξηγήσεις τους θολές και τέλος η Ρωσία στηρίζει ανοικτά το ΑΚΡ του Ερντογάν. Η σταθεροποίηση των τουρκο-αιγυπτιακών και ρωσικών σχέσεων μάς δημιουργεί ερωτήματα για το αν η Τουρκία απομακρύνεται από την Αμερική και πλησιάζει προς την Ρωσία. Θέτουμε ένα τέτοιου είδους ερώτημα διότι δεν είναι φυσικό όλοι οι εχθροί του Ερντογάν, που ονομάζονται Ευρασιατιστές (οι υποστηρικτές του Ευρασιατισμού), να εναντιώνονται στο πραξικόπημα μαζί με τον Ερντογάν. Δεν μπορεί οι Κεμαλιστές, το HDP και οι σιΐτες να είναι στο ίδιο καλάθι. Πιθανότητα, ο ανήμπορος Ερντογάν συμφώνησε με τους Κεμαλιστές ότι θα ενοχοποιήσει το Γκιουλέν ως μοναδικό ένοχο του πραξικοπήματος και μαζί με τους προηγούμενους υποστηρικτές των πραξικοπηματιών (εθνικιστές, κεμαλιστές, πανισλαμιστές) θα ξεκινήσουν μια νέα περιπέτεια υπό την ομπρέλα της Ρωσίας.
[…] Είναι πολύ φυσικό να εναντιώνονται οι Κούρδοι σε κάθε πραξικόπημα αλλά δυστυχώς δεν υπάρχει ούτε ένας κουρδικός θεσμός για να παρουσιάσει τα κουρδικά εθνικά αιτήματα. Οι κουρδικές οργανώσεις είναι “τα ανταλλακτικά” του ΑΚΡ και της θρησκευτικής αδελφότητας ή του Κεμαλισμού και της αδελφότητας των λαών. Εδώ εμφανίζεται όμως ο κίνδυνος παρουσίασης των προβλημάτων του τουρκικού συστήματος ως “σύγκρουσης κοσμικού και πνευματικού κόσμου”.
[…] Αν η Τουρκία αλλάξει πορεία από τις ΗΠΑ προς τη Ρωσία και το Ιράν, τότε όλη η κατάσταση της Μέσης Ανατολής θα επηρεαστεί άμεσα. Μια τέτοια επιλογή θα φέρει το PΚΚ κοντά στο ΑΚΡ. Η πιθανή ανεξαρτησία του Νότιου Κουρδιστάν θα τεθεί σε κίνδυνο».
Για τον συγγραφέα
Ο Μουράτ Ισσί είναι Διδάκτορας Ιστορίας, ΚΕΝΙ/ Κέντρο Έρευνας Νεότερης Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου.
