O Κινέζος Πρόεδρος Σι Τζινπίνγκ και το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα (ΚΚΚ), στο πλαίσιο της πρόσφατης εκστρατείας τους να ρυθμίσουν το κεφάλαιο και να ελέγξουν τους καπιταλιστές, έχουν θέσει στο επίκεντρο της προσοχής τους τον όμιλο China Evergrande. Την περασμένη εβδομάδα, οι ασιατικές και οι παγκόσμιες αγορές σημείωσαν απότομη πτώση με την είδηση ότι η Evergrande δεν είναι σε θέση να καταβάλει τις πληρωμές τόκων για το χρέος της, το οποίο εκτιμάται στα 309 δισεκατομμύρια δολάρια, αλλά πιθανώς είναι ακόμη υψηλότερο. Η υπερχρεωμένη εταιρεία κατασκευής ακινήτων είναι η μεγαλύτερη εταιρεία στον μεγαλύτερο τομέα της κινεζικής οικονομίας: εκ πρώτης όψεως, θα έλεγε κανείς ότι είναι «πολύ μεγάλη για να αποτύχει», σύμφωνα με μια φράση που οι Αμερικανοί έμαθαν καλά το 2008. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο μια εταιρεία, την οποία κανείς στην Αμερική δεν είχε ακουστά μέχρι την περασμένη εβδομάδα, βρέθηκε ξαφνικά στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων, αποκαλούμενη «Lehman Brothers της Κίνας».
Του Mark Frazier
Είναι αλήθεια ότι η Evergrande είναι εξαιρετικά μοχλευμένη και έχει ελάχιστες πιθανότητες να επιβιώσει με την τρέχουσα μορφή της, αλλά αυτή η συνθήκη δεν ισοδυναμεί με την κινεζική εκδοχή μιας «κρίσης τύπου Lehman Brothers». Μέχρι το τέλος της εβδομάδας, φάνηκε ότι οι επιπτώσεις της υπόθεσης Evergrande στην παγκόσμια οικονομία θα ήταν περιορισμένες.
Παρ’ όλα αυτά, στο εσωτερικό της Κίνας, η διάλυση της Evergrande αποτελεί ορόσημο στη συνεχιζόμενη διαμάχη μεταξύ του κινεζικού κεφαλαίου και του κινεζικού κράτους για την κατεύθυνση της οικονομίας.
Το κινεζικό κράτος διατηρούσε ανέκαθεν την ιδιοκτησία των τομέων που «διοικούν τα ύψη», όπως οι τηλεπικοινωνίες, οι τράπεζες και η ενέργεια, ενώ ενθάρρυνε την ταχεία ανάπτυξη του ιδιωτικού κεφαλαίου σε όλους τους υπόλοιπους τομείς. Το «κινεζικό μοντέλο» που πολλοί αποκαλούν «κρατικό καπιταλισμό» βασιζόταν σε μια συμμαχία μεταξύ ιδιωτικών επιχειρήσεων και τοπικών κυβερνήσεων για την εξαγωγή προϊόντων σε παγκόσμιο επίπεδο και την κατασκευή πόλεων και υποδομών.
Ο εργολάβοι, όπως η Evergrande, ήταν σε θέση να αποκτήσουν κρατική γη με ευνοϊκά δάνεια από κρατικές τράπεζες και να επωφεληθούν από το γεγονός ότι εκατοντάδες εκατομμύρια νοικοκυριά έριχναν τις αποταμιεύσεις τους σε αγορές κατοικιών. Ήταν ένα εξαιρετικά επικερδές επιχειρηματικό μοντέλο για την Evergrande και άλλους κατασκευαστές.
Η κρίση της Evergrande δεν προκλήθηκε από τις ενέργειες πανικόβλητων επενδυτών, αλλά από ένα κράτος που ανέτρεψε τους κανόνες του παιχνιδιού, αυστηροποιώντας τα πιστωτικά πρότυπα. Είναι μέρος μιας ευρύτερης στρατηγικής για τη μείωση του μεριδίου των επενδύσεων στο ΑΕΠ της Κίνας, αλλά και μέρος μιας εκστρατείας για την ανάκτηση της κρατικής κυριαρχίας σε έναν ιδιωτικό τομέα που είχε γίνει πολύ ισχυρός για τον Σι και το ΚΚΚ.
Το ερώτημα είναι αν μπορεί ο Τζινπίνγκ να τα καταφέρει χωρίς να οδηγήσει την κινεζική οικονομία σε μακροχρόνια στασιμότητα και χωρίς να επαναφέρει το παλιό μοντέλο ανάπτυξης που βασίζεται σε δάνεια με ευνοϊκούς όρους.
Μεγάλο μέρος του δυτικού οικονομικού Τύπου παρουσίασε τα γεγονότα που σχετίζονται με την Evergrande ως μια οικονομική κρίση που αντιμετώπισε ξαφνικά το ΚΚΚ. Όμως η αναταραχή από την Evergrande δεν είναι τόσο ένα εξωγενές σοκ, όσο μια σκόπιμη –μολονότι ριψοκίνδυνη– επιλογή του Σι και του ΚΚΚ, προκειμένου να επιδείξουν την απόλυτη αποφασιστικότητά τους στην αντιμετώπιση των ισχυρών καπιταλιστών στην Κίνα, οι οποίοι εδώ και καιρό αποφεύγουν τα οικονομικά και άλλα ρυθμιστικά μέτρα της κεντρικής κυβέρνησης.
Η Evergrande είναι μία από τις δώδεκα κινεζικές αναπτυξιακές εταιρείες που έχουν αφήσει τα ποσοστά χρέους τους να υπερβούν αυτά των «κόκκινων γραμμών» που ανακοίνωσε πρόσφατα η κεντρική κυβέρνηση.
Το ΚΚΚ ελπίζει ότι αυτό που έχει ξεκινήσει είναι μια προσεκτικά ελεγχόμενη διάλυση της Evergrande, η οποία θα στείλει ένα μήνυμα σε άλλους υπερχρεωμένους εργολάβους ότι πρέπει να τακτοποιήσουν τα οικονομικά τους βιβλία ή αλλιώς θα αντιμετωπίσουν παρόμοια μοίρα.
Αν η οικονομική περιπλοκότητα και οι επιπτώσεις της υπόθεσης της Evergrande μπορούσαν να συνοψιστούν σε έναν τίτλο έξι λέξεων, αυτός θα έλεγε: «Σι προς τον κατασκευαστή: Πέσε νεκρός» (παραπέμποντας στο εμβληματικό πρωτοσέλιδο της Daily News του 1975 εν μέσω της δημοσιονομικής κρίσης της Νέας Υόρκης).
Γιατί ο αποφάσισε ο Πρόεδρος Σι ότι δεν είναι βιώσιμο το status quo, βάσει του οποίου μεγάλες ιδιωτικές εταιρείες όπως η Evergrande, η Alibaba, η Tencent, η Didi και άλλες συγκέντρωσαν εκτεταμένο πλούτο και δύναμη, ενώ κρατήθηκαν μακριά από την πολιτική; Άλλωστε, η στρατηγική ανάπτυξης της Evergrande που τροφοδοτείτο από το χρέος ήταν γνωστή και είχε καταγραφεί σε μεγάλο βαθμό. Γιατί ο Σι να αναλάβει τον κίνδυνο να τρομάξει τους επενδυτές και να αποσταθεροποιήσει τα κινεζικά χρηματιστήρια, όπου οι μετοχές της Evergrande και άλλων εταιρειών έχασαν το 84% της αγοραίας αξίας τους το 2021;
Και τι θα συμβεί με τα 1,4 εκατομμύρια νοικοκυριά που πλήρωσαν αλλά δεν έχουν ακόμη χτίσει τα σπίτια τους που χρηματοδοτήθηκαν από την Evergrande; Μπορεί η κυβέρνηση να υποχρεώσει την Evergrande και τους εργολάβους της να επανορθώσουν χωρίς αυτό να σηματοδοτήσει κάποιο είδος διάσωσης; Η ερμηνεία των προθέσεων του Σι και του κέντρου διοίκησης του ΚΚΚ στη Διαρκή Επιτροπή του Πολιτικού Γραφείου εμπεριέχει πάντοτε πολλές εικασίες, αλλά για όσους από εμάς έχουν παρακολουθήσει στενά την κινεζική πολιτική τα τελευταία 30 χρόνια, η υπόθεση Evergrande μπορεί να ενταχθεί στο πλαίσιο μιας συνεχιζόμενης σύγκρουσης στο εσωτερικό του ΚΚΚ σχετικά με το καθεστώς και τη δύναμη του ιδιωτικού κεφαλαίου στην Κίνα.
Πολλοί παρατηρητές υποστηρίζουν ότι το ΚΚΚ και οι ηγέτες του στη μετά-Μάο εποχή υιοθέτησαν μια ουσιαστικά πραγματιστική στάση στα οικονομικά ζητήματα. Όμως η ζωηρή διαμάχη στο εσωτερικό του ΚΚΚ για τον κομμουνισμό και τον καπιταλισμό ήταν στην πραγματικότητα συνεχής και ποτέ δεν επιλύθηκε πραγματικά.
Οι “κόκκινοι καπιταλιστές” του κινεζικού μοντέλου
Στον απόηχο των διαδηλώσεων του 1989 και της ταχείας καταστολής που ακολούθησε, ο νεοεγκατεστημένος ηγέτης του ΚΚΚ Τσιάνγκ Ζεμίν επινόησε τους όρους «σοσιαλιστική οικονομία της αγοράς» και «σοσιαλισμός με κινεζικά χαρακτηριστικά». Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1990 διατύπωσε επίσης τη θέση, αντλώντας από τη μαρξιστική τελεολογία, ότι η Κίνα βρισκόταν ακόμη σε ένα «πρωτόγονο στάδιο συσσώρευσης», κατά τη διάρκεια του οποίου θα μπορούσαν να επιτραπούν οι καπιταλιστές και η συσσώρευση κεφαλαίου ως ένα προσωρινό στάδιο, στην πορεία της Κίνας προς το σοσιαλισμό υπό την ηγεσία του ΚΚΚ.
Μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα, οι καπιταλιστές ορίστηκαν ως «προηγμένη δύναμη παραγωγής», απαραίτητη για την ανάπτυξη της Κίνας. Σε μια άκρως αμφιλεγόμενη κίνηση, το κόμμα άρχισε να στρατολογεί καπιταλιστές, μικρούς και μεγάλους, στις τάξεις του ως μέλη. Η κίνηση αυτή δημιούργησε ένα έντονο ακαδημαϊκό ενδιαφέρον από ειδικούς στην Κίνα για τη μελέτη αυτών των «κόκκινων καπιταλιστών». Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, ο ιδιωτικός τομέας της Κίνας θεωρήθηκε υπεύθυνος για το μεγαλύτερο μέρος της δημιουργίας θέσεων εργασίας και της αύξησης του ΑΕΠ.
Όπως συνέβη σε μικρότερη κλίμακα στις Ηνωμένες Πολιτείες τον 21ο αιώνα, η ταχεία άνοδος των ιδιωτικών τεχνολογικών εταιριών και πλατφορμών της Κίνας δημιούργησε τεράστιο εταιρικό πλούτο, υποσκελίζοντας τις κυβερνητικές ρυθμίσεις για την αντιμετώπιση των συνεπειών μέσα από την αντιμονοπωλιακή νομοθεσία, την ιδιοκτησία δεδομένων και τις πολιτικές απορρήτου, καθώς και μέσα από την εργατική νομοθεσία για τις αυξανόμενες τάξεις των εργαζομένων της οικονομίας gig.
Στον τομέα των ακινήτων, ιδιώτες εργολάβοι όπως η Evergrande έγιναν στενοί σύμμαχοι με τις τοπικές κυβερνήσεις, όπου οι τοπικοί αξιωματούχοι προωθήθηκαν (και πλούτισαν, με δωροδοκίες και εσωτερικές συμφωνίες) με βάση τις επιδόσεις τους στην επίτευξη ταχείας οικονομικής ανάπτυξης, που είχαν τη μορφή οικοδόμησης αστραφτερών επιχειρηματικών γειτονιών και υποδομών, όπως αεροδρόμια και σιδηροδρομικοί σταθμοί.
Αυτοί οι αξιωματούχοι, στους οποίους απαγορευόταν να εκδίδουν ομόλογα, κατά τον τρόπο που αλλού οι τοπικές κυβερνήσεις χρηματοδοτούν υποδομές, συγκέντρωναν αντί αυτού κεφάλαια με τη δημοπράτηση κρατικής γης σε αναπτυξιακές εταιρείες με μακροχρόνιες μισθώσεις.
Παρά το γεγονός ότι όλο αυτό έμοιαζε στην πράξη με καπιταλισμό, γεγονός που έκανε τις διακηρύξεις του ΚΚΚ για «σοσιαλισμό με κινεζικά χαρακτηριστικά» να φαίνονται ψεύτικες, στην πραγματικότητα το κόμμα και οι ηγέτες του ανησυχούσαν πολύ περισσότερο για την ευθυγράμμιση της κομμουνιστικής ιδεολογίας τους με την οικονομική πρακτική τους απ’ ό,τι φαινόταν επιφανειακά.
Τα αντιφατικά αποτελέσματα της Προεδρίας Τζινπίνγκ
Το 2012 ο Σι έγινε ηγέτης του ΚΚΚ και η ανοχή που είχαν επιδείξει οι προκάτοχοί του στις τεράστιες ιδιωτικές εταιρείες της Κίνας μειωνόταν συνεχώς μέχρι την έναρξη της δεύτερης θητείας του το 2017. Ως γόνος μιας κομμουνιστικής οικογένειας της ελίτ, ο Σι ανησυχούσε ότι ο τεράστιος πλούτος που αποκόμιζαν τα μέλη του κόμματος από τους δεσμούς τους με τους καπιταλιστές απομυζούσε το ΚΚΚ. Αλλά η παρατεταμένη καχυποψία στο κόμμα για τους καπιταλιστές και τον καπιταλισμό ήταν ευρύτερη και προηγήθηκε της θητείας του.
Στο συνέδριο του κόμματος που έχρισε τον Σι ως Γενικό Γραμματέα για δεύτερη θητεία το 2017, η νέα ιδεολογική διατύπωση ήταν «ποτέ μην ξεχνάμε τον αρχικό μας σκοπό». Με πιο συγκεκριμένους όρους, το ΚΚΚ έλεγε, ας θυμηθούμε πώς και πότε ξεκινήσαμε και ποιοι ήταν οι στόχοι μας το 1921: να ανατρέψουμε τον καπιταλισμό και να κάνουμε την Κίνα σοσιαλιστική χώρα. Το να έχουμε την 100ή επέτειο από την ίδρυση του ΚΚΚ το 2021 βοήθησε το κόμμα να θυμηθεί τις ρίζες του.
Το δεύτερο σημείο του πλαισίου μέσα από το οποίο πολλοί παρατηρητές της Κίνας ερμηνεύουν την πανωλεθρία της Evergrande είναι μια πρόσφατη φράση γνωστή ως «κοινή ευημερία».
Αυτός ο όρος, τον οποίο ο Σι εισήγαγε σε ένα φόρουμ του ΚΚΚ στις 17 Αυγούστου, διαβάζεται ως ευθεία αντίθεση στην παλιά διατύπωση του Ντενγκ Σιαοπίνγκ να αφήσει κάποιους ανθρώπους και περιοχές της Κίνας να πλουτίσουν πρώτοι.
Ως σύνθημα, η «κοινή ευημερία» υποδηλώνει ότι το κόμμα θα αντιμετωπίσει επιτέλους ορισμένα από τα δυσεπίλυτα προβλήματα που κληρονόμησε ο Σι από τους προκατόχους του: τεράστιες ανισότητες στον πλούτο, σοβαρές εισοδηματικές ανισότητες, εκτίναξη των τιμών των κατοικιών, μαζική άτυπη εργασία, και ένα σύστημα εκπαίδευσης και αξιοκρατίας, στο οποίο (όπως στις Ηνωμένες Πολιτείες) ο πλούτος των νοικοκυριών καθορίζει την πρόσβαση στα καλύτερα σχολεία και πανεπιστήμια.
Τα αποτελέσματα είναι αντιφατικά. Ο ίδιος ηγέτης και το ίδιο κυβερνών κόμμα που ασκεί μαζική καταστολή, ακόμη και πολιτιστική γενοκτονία κατά των μουσουλμανικών μειονοτήτων στη Σιντζιάνγκ, ανακοινώνει την πρόθεσή του να θεσπίσει πολιτικές παρόμοιες με αυτές που υποστηρίζουν κεντοαριστερά κόμματα στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ): δέσμευση για τη θέσπιση νέων φόρων ακίνητης περιουσίας και κληρονομιάς, νέα φορολογικά κίνητρα για τη δωρεά πλούτου για δημόσιους σκοπούς, προγράμματα αναζωογόνησης της υπαίθρου και εργασιακή προστασία για εκατομμύρια εργαζόμενους διανομείς και οδηγούς στην οικονομία gig που υποστηρίζεται από την τεχνολογία.
Ωστόσο, μια κατά μέτωπο επίθεση στους καπιταλιστές της Κίνας δεν είναι χωρίς σημαντικούς κινδύνους. Η κατάρρευση περισσότερων εταιρειών ακινήτων θα μπορούσε να απειλήσει τους ισολογισμούς των κρατικών τραπεζών της Κίνας – τους κόμβους του χρηματοπιστωτικού συστήματος της Κίνας. Ενώ στην Κίνα ισχύουν αυστηροί έλεγχοι κεφαλαίων, οι πλούσιοι έχουν τρόπους να μεταφέρουν τα χρήματά τους. Ο Σι και το ΚΚΚ θεωρούν τα μέτρα πιστωτικού περιορισμού κατά της Evergrande ως δημοσιονομική και ιδεολογική αναγκαιότητα, αλλά η πολιτική συγκυρία ευνοεί μια προσεκτική προσέγγιση. Το ερχόμενο φθινόπωρο είναι το 20ό Συνέδριο του ΚΚΚ και ο Σι θα κάνει ό,τι είναι δυνατόν για να διασφαλίσει ότι η διεκδίκησή του για τρίτη θητεία –κάτι που δεν έχει ιστορικό προηγούμενο στη μετά-Μάο εποχή– θα κυλήσει χωρίς κοινωνικές αναταραχές ή πολιτικές αμφισβητήσεις.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο Public Seminar, στις 28 Σεπτεμβρίου 2021.
Για τον συγγραφέα
Ο Mark Frazier είναι συν-διευθυντής του Ινστιτούτου Ινδίας-Κίνας και Καθηγητής πολιτικής στo New School for Social Research.
