Καθώς χιλιάδες πρόσφυγες εγκαταλείπουν την Ουκρανία, αναζητώντας ασφαλές καταφύγιο, Αφρικανοί φοιτητές, που βρίσκονται στη χώρα και επιχειρούν να διαφύγουν, καταγγέλλουν ότι απωθούνται από τα πολωνικά σύνορα λόγω του χρώματος του δέρματός τους. Παρά την τεράστια αλληλεγγύη που εκδηλώνεται παγκοσμίως, οι φυλετικοποιημένες ιεραρχήσεις του υφιστάμενου προσφυγικού πλαισίου κάνουν απόλυτα ορατές τις αντιφάσεις τους.
Της Βασιάννας Κωνσταντοπούλου
Δεν μπορεί κανείς να μην χαιρετίσει την αλλαγή της ευρωπαϊκής στάσης απέναντι στους εκατοντάδες πρόσφυγες που διαφεύγουν από τον πόλεμο στην Ουκρανία. «Όλοι οι πρόσφυγες από την Ουκρανία είναι ευπρόσδεκτοι», είπε η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν.
Αυτό που το 2015 ηχούσε στα αυτιά κάποιων ως το παράλογο σύνθημα φιλοπροσφυγικών κινημάτων και μη κυβερνητικών οργανώσεων –ότι όλοι οι άνθρωποι που διαφεύγουν από τον πόλεμο, τη βία, τον κίνδυνο και την απειλή είναι ευπρόσδεκτοι– χτυπά και πάλι την πόρτα της Ευρώπης. Και αυτή τη φορά ο πόλεμος είναι πολύ κοντά για να τον αγνοήσει.
Με ένα προτεινόμενο σχέδιο που περιλαμβάνει τη χορήγηση καθεστώτος προστασίας μέχρι τρία χρόνια, περιλαμβανομένης της άδειας παραμονής, εργασίας και κοινωνικής ασφάλισης, η Ευρώπη ετοιμάζεται να υποδεχθεί έναν μεγάλο αριθμό ουκρανών προσφύγων.
Σύμφωνα με εκτιμήσεις των Ηνωμένων Εθνών, ο αριθμός των προσφύγων από την Ουκρανία ενδέχεται να φτάσει τα τέσσερα εκατομμύρια μέσα στις προσεχείς εβδομάδες.
Το προτεινόμενο σχέδιο προβλέπει την ενεργοποίηση μιας οδηγίας έκτακτης και άμεσης «προσωρινής προστασίας» των προσφύγων από την Ουκρανία, χωρίς να πρέπει να διέλθουν μέσα από τις δαιδαλώδεις διαδικασίες του συστήματος ασύλου.
Δυστυχώς, δεν χρειάζεται να ξύσουμε πολύ την επιφάνεια για να αναδειχθούν οι αντιφάσεις του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου για το προσφυγικό ζήτημα, καθώς και του ευρύτερου δημόσιου λόγου γύρω από αυτό.
Αν αυτή τη στιγμή οι ουκρανοί πρόσφυγες γίνονται αντιληπτοί ως κομμάτι ενός ευρωπαϊκού «εμείς», οι πρόσφυγες του 2015 αποτέλεσαν το «κύμα», το «τσουνάμι» και την «πλημμύρα» – μεταξύ άλλων μεταφορών φυσικής καταστροφής που εμπότισαν τη δημόσια συζήτηση όλων των ευρωπαϊκών κρατών.
H περίπτωση της Πολωνίας
Χαρακτηριστικό παράδειγμα και η Πολωνία, μια από τις λεγόμενες χώρες του Βίζενγκραντ που από το 2015 έκλεισαν ουσιαστικά τα σύνορά τους για τους αιτούντες άσυλο. Αυτή τη στιγμή η Πολωνία, μαζί με την Ρουμανία, αποτελούν τις χώρες που συνορεύουν με την Ουκρανία και δέχονται τους μεγαλύτερους αριθμούς προσφύγων.
«Θα δείξουμε αλληλεγγύη και υποστήριξη σε όλα τα αδέλφια μας από την Ουκρανία», δήλωσε, την προηγούμενη Πέμπτη, ο Υπουργός Εσωτερικών της Πολωνίας Μάριους Καμίνσκι, διαβεβαιώνοντας ότι όποιος διαφεύγει από τις ρωσικές επιθέσεις στην Ουκρανία μπορεί να υπολογίζει στην υποστήριξη του πολωνικού κράτους.
Πρόκειται για την κυβέρνηση του κόμματος που έχει αρνηθεί να μετάσχει στο σύστημα κατανομής των προσφύγων σε κράτη-μέλη της ΕΕ αλλά και για την ίδια κυβέρνηση που δαπανά εκατομμύρια για την κατασκευή ενός τείχους στα σύνορα – ενός έργου που ξεκίνησε μετά από τις πρόσφατες μετακινήσεις μεταναστών και προσφύγων στα σύνορα της Πολωνίας με τη Λευκορωσία.
Ήταν μόλις λίγους μήνες πριν, τον Νοέμβριο του 2021, όταν χιλιάδες ευάλωτοι άνθρωποι εγκλωβίστηκαν στα σύνορα Πολωνίας-Λευκορωσίας και αντιμετωπίστηκαν ως «εργαλείο» μιας αντι-συμβατικής επίθεσης του Λουκασένκο στην Ευρώπη.
Μολονότι και εκείνοι οι άνθρωποι έχρηζαν προστασίας, βρέθηκαν παγιδευμένοι ανάμεσα στα αγκαθωτά συρματοπλέγματα της Πολωνίας και στις εργαλειοποιήσεις της από-ανθρωποποιητικής, κυνικής πολιτικής του Λουκασένκο.
Τότε, οι Ευρωπαίοι αξιωματούχοι δεν έδειξαν την ίδια ευαισθησία: δήλωσαν εμφατικά ότι θα υπερασπιστούν τα σύνορα της Ευρώπης απέναντι στην επίθεση που επιχειρεί ο Λουκασένκο.
Είναι όλοι οι πρόσφυγες από την Ουκρανία ευπρόσδεκτοι;
Και πάλι στα πολωνικά σύνορα, εκεί όπου η όψιμη αλληλεγγύη απέναντι στους πρόσφυγες ξεδιπλώνεται σήμερα, μια φυλετικοποιημένη προσέγγιση κάνει ορατή την παρουσία της.
Σύμφωνα με το ρεπορτάζ του Mehdi Chebil για το France 24, άνθρωποι από την Αφρική, που βρίσκονται στην Ουκρανία και επιχειρούν να διαφύγουν, καταγγέλλουν ότι απωθούνται από τα πολωνικά σύνορα λόγω του χρώματος του δέρματός τους.
«Μας μπλόκαραν στα σύνορα, μας είπαν ότι οι μαύροι δεν εισέρχονται», αναφέρει στο France 24, o Mustapha Bagui Sylla από τη Γουινέα, που σπούδαζε ιατρική στην Ουκρανία.
Ο ίδιος εγκατέλειψε την πανεπιστημιακή του κατοικία στο Χάρκοβο, μόλις άρχισαν οι πρώτοι βομβαρδισμοί.
Το ρεπορτάζ αναφέρεται σε πολλούς φοιτητές και φοιτήτριες από την Αφρική, που δηλώνουν ότι απωθήθηκαν από τους Πολωνούς συνοριοφύλακες βάσει φυλετικών κριτηρίων, στο συνοριακό πέρασμα Medyka. Οι πολωνικές αρχές αρνούνται τις κατηγορίες περί διακρίσεων.
Ωστόσο, ο εκπρόσωπος του Υπουργείου Εξωτερικών της Νότιας Αφρικής, με ανάρτησή του στο Twitter τη Δευτέρα, κατήγγειλε ότι Αφρικανοί πολίτες υπέστησαν κακομεταχείριση στα ουκρανο-πολωνικά σύνορα.
Θορυβημένη από τις καταγγελίες η Αφρικανική Ένωση εξέδωσε ανακοίνωση στην οποία τονίζει ότι «όλοι οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να διασχίζουν τα διεθνή σύνορα κατά τη διάρκεια συγκρούσεων και ως εκ τούτου θα πρέπει να απολαμβάνουν τα ίδια δικαιώματα στο να διαφύγουν από τη σύγκρουση στην Ουκρανία, ανεξάρτητα από την εθνικότητα ή τη φυλετική τους ταυτότητα».
Μετά από τη διεθνή κινητοποίηση για το θέμα, η Επίτροπος Εσωτερικών Υποθέσεων της ΕΕ Ίλβα Γιόχανσον υπογράμμισε ότι τα σύνορα είναι ανοιχτά για ανθρώπους από τρίτες χώρες που ζουν στην Ουκρανία και θέλουν να ταξιδέψουν στις χώρες τους. «Αυτοί οι άνθρωποι πρέπει να βοηθηθούν. Επιπλέον, όσοι χρειάζονται προστασία στην ΕΕ μπορούν επίσης να υποβάλουν αίτηση για άσυλο», ανέφερε η ίδια.
Ήδη από τις παραπάνω διατυπώσεις διαφαίνονται οι ριζικές ιεραρχήσεις του υπάρχοντος συστήματος ασύλου. Το δικαίωμα ασύλου, όπως διατυπώνεται στη άρθρο 31 της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες (1951), ορίζει ότι όλοι οι άνθρωποι που αντιμετωπίζουν απειλή για τη ζωή και την ελευθερία τους έχουν δικαίωμα ασφαλούς διέλευσης και παρουσίας σε άλλη χώρα, ανεξαρτήτως της καταγωγής τους. Ωστόσο,η πολιτική εφαρμογή της διακηρυκτικής αυτής αρχής αποδεικνύεται εξαιρετικά άνιση και αντιφατική, στις περιπτώσεις διαφορετικών προσφυγικών κρίσεων.
Έτσι, το ποιος μετρά ως «πρόσφυγας» είναι ένα μείζον ζήτημα, στο οποίο δοκιμάζονται τα όρια του ανθρωπισμού, τον οποίο η Ευρώπη επικαλείται ως ηθικό της θεμέλιο.
Η ρητορική περί «ψευδο-προσφύγων»
Σύμφωνα με μία από τις μαρτυρίες που περιλαμβάνει το ρεπορτάζ του France 24, οι πολωνοί συνοριοφύλακες δικαιολόγησαν την άρνηση εισόδου στους Αφρικανούς φοιτητές/τριες, στη βάση του επιχειρήματος ότι «δεν υπάρχει άλλος χώρος για μετανάστες».
Η διάκριση μεταξύ «μεταναστών» και «προσφύγων» είναι ένα κυρίαρχο διπολικό σχήμα, το οποίο αξιοποιείται από μεγάλο μέρος του αντί-μεταναστευτικού δημόσιου λόγου στις δυτικές χώρες.
Όπως αναφέρει ο van Dijk, η λέξη «οικονομικός μετανάστης» έχει μετατραπεί στην πολιτική ιδιόλεκτο σε συνώνυμο του «ψευδο-πρόσφυγα» [1]. Το να είσαι μετανάστης σημαίνει ότι «δεν έχεις γνήσια ανάγκη προστασίας», σύμφωνα με την κρατούσα συλλογιστική.
Η διάκριση μεταξύ «μετανάστη» και «πρόσφυγα» έχει μεν νομική θεμελίωση στις διεθνείς συμβάσεις, ωστόσο ο εύθραυστος κόσμος των διαρκών συγκρούσεων και καταστροφών στον οποίο ζούμε αποδεικνύει ότι αυτή η γραμμή είναι στις περισσότερες περιπτώσεις πλασματική.
Aπέναντι στις μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών των τελευταίων χρόνων –απόρροια τόσο εμπόλεμων συνθηκών όσο και οικονομικής εξαθλίωσης– οι δυτικές χώρες επικαλούνται αυτή τη διάκριση ως «κόκκινη γραμμή» για τη διατήρηση του υφιστάμενου συστήματος της συνοριακής τους προστασίας.
Την ίδια ώρα, αποδίδοντας άσυλο σε ένα μικρό ποσοστό των μετακινούμενων ανθρώπων, υποστηρίζουν ότι ανταποκρίνονται στις ανθρωπιστικές τους υποχρεώσεις απέναντι σε αυτούς που είναι «γνήσιοι πρόσφυγες» – που είναι ωστόσο, κατά την κυρίαρχη αφήγηση, μια μειοψηφία.
Στη διάρκεια πρόσφατων προσφυγικών μετακινήσεων, ένα μεγάλο μέρος της κοινωνικής έρευνας για τις αναπαραστάσεις του προσφυγικού επιβεβαιώνει ότι η ρητορική περί «ψευδο-προσφύγων» αποτελεί ένα βασικό αφηγηματικό εργαλείο έκφρασης κεκαλυμμένης προκατάληψης [2].
Η διάκριση των προσφύγων του 2015 σε «γνήσιους» πρόσφυγες με φιλειρηνικές διαθέσεις και σε «ψευδο-πρόσφυγες», στους οποίους συχνά αποδίδονται παραβατικά χαρακτηριστικά, ήταν ένα εύρημα που επιβεβαιώσαμε, σε πρόσφατη έρευνα, στον δημόσιο και δημοσιογραφικό λόγο στα ελληνικά νησιά [3].
Παράλληλα, ο Simon Goodman και η Amrita Narang, σε πρόσφατη έρευνά τους για τις απόψεις που εκφράστηκαν στη Μεγάλη Βρετανία ως προς την εγκατάσταση προσφυγόπουλων, έδειξαν ότι το επιχείρημα της έλλειψης γνησιότητας των προσφύγων έχει εύπλαστο χαρακτήρα.
Όταν οι επικριτές της μετεγκατάστασης προσφυγόπουλων στη Μεγάλη Βρετανία δεν μπορούσαν να διαψεύσουν το καθαρά προσφυγικό καθεστώς αυτών των παιδιών, υποστήριζαν ότι δεν πρόκειται για «παιδιά», αλλά για ενήλικες που εμφανίζονται ως παιδιά [4].
Αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία ως προς το επικοινωνιακό και κοινωνικό αποτύπωμα αυτής της ρητορικής περί «ψευδο-προσφύγων» είναι η ηθική ανακατανομή που επιχειρεί.
Αφενός, επιδιώκει να αποστερήσει από τους πρόσφυγες το βασικό κεφάλαιο της ανθρώπινης εντιμότητας, παρουσιάζοντάς τους ως «καταχραστές» της δημόσιας εμπιστοσύνης και αλληλεγγύης. Και αφετέρου, αυτή η ρητορική παρέχει ένα προστατευτικό προκάλυμμα στους χρήστες της, καθώς αποσείουν κατηγορίες για ευθεία προκατάληψη και αντί-ανθρωπισμό: είναι υπέρ της παροχής προστασίας στους πρόσφυγες, αλλά μόνο στους «γνήσιους» [5].
Είναι βέβαιο ότι η πραγματικότητα των τελευταίων ημερών θα αλλάξει τον τρόπο που κοιτάζουμε τον κόσμο μας. Ας εκφράσουμε την ελπίδα η αλληλεγγύη απέναντι στους ουκρανούς πρόσφυγες να μπορέσει να μετακινήσει τις γραμμές του νοητού προς μια αλληλεγγύη για όλους τους ανθρώπους που διαφεύγουν από τον κίνδυνο και την εξαθλίωση. Χωρίς εξαιρέσεις.
Σημειώσεις
[1] van Dijk, T. (1997). Political discourse and racism: Describing others in western parliaments. In H. Riggins (Ed.), The language and politics of exclusion (pp. 31–64). London, United Kingdom: SAGE.
[2] Esses, V. M. & Medianu, S. (2013). Uncertainty, threat, and the role of the media in promoting the dehumanization of immigrants and refugees. Journal of Social Issues, 11, 78–123.
[3] Konstantopoulou, V. I., Didymiotis, O. & Kouzelis, G. (in press), Covert prejudice and discourses of otherness during the refugee crisis: Α case study of the Greek islands’ press, Journal of Social and Political Psychology, Pre-print version at PsychArchives: https://doi.org/10.23668/psycharchives.5040.
[4] Goodman, S. & Narang A. (2019). “Sad day for the UK”: The linking of debates about settling refugee children in the UK with Brexit on an anti-immigrant news website. European Journal of Social Psychology, 49, 1161–1172.
[5] Konstantopoulou, V. I., Didymiotis, O. & Kouzelis, G. (in press), op.cit.
Διαβάστε επίσης:
Elisabeth El Refaie: Ο μεταφορικός λόγος ως εργαλείο διακρίσεων απέναντι στους πρόσφυγες
Η προστασία των ανθρώπων στα σύνορα Πολωνίας-Λευκορωσίας πρέπει να τεθεί στο επίκεντρο
Δανία: Οι αιτούντες άσυλο θα εκτοπίζονται σε τρίτες χώρες εκτός ΕΕ
