Η παραίτηση του Βολιβιανού Προέδρου Έβο Μοράλες σηματοδοτεί το τέλος μιας απίστευτης περιόδου για την ιστορία της Βολιβίας. Ο Μοράλες, που ξεκίνησε ως αγρότης κόκας και ήταν ο πρώτος ιθαγενής Πρόεδρος της χώρας, ανέλαβε την εξουσία πάνω σε ένα κύμα λαϊκής εξέγερσης και προωθημένων κινητοποιήσεων οργανώσεων βάσης. Η κυβέρνησή του μείωσε τη φτώχεια και την ανισότητα και αναβάθμισε την ποιότητα ζωής για εκατομμύρια πληθυσμού. Eάν αυτά τα επιτεύγματα είχαν συντελεστεί σε μια χώρα που βρισκόταν υπό την καθοδήγηση της Παγκόσμιας Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, αντί σε μία που αντιτίθεται ριζικά στο νεοφιλελεύθερο δόγμα των συγκεκριμένων θεσμών, η Βολιβία θα χαιρετιζόταν ως ένα θαύμα ανάπτυξης.
Toυ Nick Dearden
Μετάφραση: Συντακτική ομάδα pass-world.gr
Την ίδια ώρα, ο Μοράλες έκανε σοβαρά λάθη. Συγκεκριμένα, αυτά αφορούν την επικέντρωση της εξουσίας γύρω από το πρόσωπό του και τον συγχρωτισμό του με ορισμένους εκπροσώπους συμφερόντων των ελίτ της Βολιβίας. Αυτό σημαίνει ότι ενώ η Βολιβία σήμερα είναι μακράν καλύτερη από ό,τι ήταν το 2005, πριν από την πρώτη νίκη του Μοράλες, είναι επίσης εξαιρετικά ασταθής, αγκιστρωμένη σε μια πολιτική κρίση που θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί.
Η μάχη ενάντια στη φτώχεια
Ο Έβο Μοράλες ανέλαβε το αξίωμά του Προέδρου τον Ιανουάριο του 2006. Εξελέγη χάρη στη δυναμική ορισμένων εξαιρετικά εμπνευσμένων κινητοποιήσεων ενάντια στην εταιρική παγκοσμιοποίηση, και συγκεκριμένα των γνωστών κινητοποιήσεων που ονομάστηκαν «πόλεμος του νερού», μέσω των οποίων ο εταιρικός τιτάνας Bechtel εκδιώχθηκε από τη Βολιβία, μετά από την καταστροφική ιδιωτικοποίηση του συστήματος ύδρευσης της πόλης Κοτσαμπάμπα, το 2000.
Ο Μοράλες ήταν ο πρώτος Πρόεδρος που προερχόταν από τον μεγάλο ιθαγενικό πληθυσμό της χώρας και ένας από τους πρώτους που δεν εκπροσωπούσε τη μικρή ελίτ της Βολιβίας.
Η ίδια η εκλογή του έκανε μεγάλα τμήματα του πληθυσμού της Βολιβίας να αισθανθούν απελευθερωμένα για πρώτη φορά. Με ένα ισχυρό κίνημα πίσω του, και με πολλούς από τους ηγέτες αυτού του κινήματος να αναλαμβάνουν αξιώματα στην κυβέρνηση, ξεκίνησε να δουλεύει πάνω στον μετασχηματισμό της φτωχότερης χώρας της Λατινικής Αμερικής. Ενισχύθηκε σε αυτό από τους άλλους ηγέτες των «ροζ κυμάτων» που σάρωναν την ήπειρο, μεταξύ των οποίων ο Ούγκο Τσάβες στη Βενεζουέλα, ο Νέστορ Κίρχνερ στην Αργεντινή και ο Λουίς «Λούλα» ντα Σίλβα στη Βραζιλία.
Ακόμη και με τα κριτήρια της Λατινικής Αμερικής της δεκαετίας του 2000, τα επιτεύγματα της Βολιβίας ήταν εντυπωσιακά.
Η οικονομία της χώρας απέκτησε ένα σταθερό ρυθμό ανάπτυξης της τάξης του 4,9% ανά έτος – ένας εντυπωσιακός δείκτης για μια χώρα με υψηλά χρέη, η οποία ήταν εξαρτημένη από εξωτερικά δάνεια.
Το πραγματικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ αυξήθηκε περισσότερο από 50% σε διάρκεια 13 ετών, ένα ποσοστό διπλάσιο σε σχέση με αυτό της υπόλοιπης Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής, και σήμερα η Βολιβία ακόμα παρουσιάζει τη μεγαλύτερη αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ στη Νότια Αμερική.
Ωστόσο συχνά η ανάπτυξη λέει λίγα πράγματα για την ανθρώπινη ευημερία και μπορεί κάλλιστα να συνυπάρχει με την αυξανόμενη ανισότητα και φτώχεια. Στη Βολιβία, χάρη στις διαφορετικές πολιτικές του Μοράλες αυτό δεν συνέβη, και τα οφέλη της ανάπτυξης έγιναν αισθητά στους φτωχότερους.
Η φτώχεια έπεσε από το 60% το 2006 στο 35% το 2017. H ακραία φτώχεια έπεσε από το 38% στο 15%.
Αυτά έγιναν εφικτά τόσο χάρη στη μαζικές δημόσιες επενδύσεις, όσο και στην αναδιανομή του πλούτου. Η ανεργία στη Βολιβία σχεδόν υποδιπλασιάστηκε (από 7,7% σε 4,4%) μέχρι το 2008, και αυτή η εικόνα δεν άλλαξε πολύ ούτε μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008. Επιπλέον, ο ελάχιστος μηνιαίος μισθός τριπλασιάστηκε, ενώ τεράστιες αλλαγές έγιναν στην εκπαίδευση, οι οποίες ενέταξαν περισσότερους ανθρώπους στο σύστημα πλήρους εκπαίδευσης. Επιδόματα πρόνοιας δόθηκαν σε εκατομμύρια από τους φτωχότερους Βολιβιανούς, και ειδικά στους νέους, βοηθώντας στην παραμονή των παιδιών στα σχολεία και στη διατήρηση της αξιοπρέπειας των ηλικιωμένων.
Ο μετασχηματισμός της οικονομίας
Εάν άλλες κυβερνήσεις πετύχαιναν τόσο εντυπωσιακή οικονομική ανάπτυξη, η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο θα το διαλαλούσαν από τη στέγη των οργανισμών τους. Ωστόσο, ο Μοράλες ήταν αυτός που αναγνώρισε τον καταστροφικό ρόλο που διαδραμάτισαν και οι δύο αυτοί θεσμοί στην ιστορία της Βολιβίας.
Μακράν του να ακολουθήσει τις συστάσεις τους, διακήρυξε την ανεξαρτησία της χώρας από αυτές τις μηχανές χρέους, λιτότητας και δομικής προσαρμογής και αρνήθηκε μια νέα δανειακή συμφωνία.
Αντί να ακολουθήσει τη «λογική της αγοράς», ο Μοράλες στήριξε το πρόγραμμά του σε έναν συνδυασμό εθνικοποιήσεων και δημόσιας ιδιοκτησίας, φορολόγησης των μεγάλων εταιριών και έμφασης στο εσωτερικό χρέος που ήταν συνδεδεμένο με υψηλά ποσοστά εθνικής επένδυσης.
Αυτό περιλάμβανε ένα πρόγραμμα «από-δολαροποίησης» για να άρει την εξάρτηση της Βολιβίας από εισαγόμενα δολάρια, η οποία είχε στο παρελθόν συρρικνώσει την ικανότητα της κυβέρνησης να χρησιμοποιεί τη νομισματική πολιτική κατά τρόπο που να επωφελούνται οι Βολιβιανοί και όχι το διεθνές κεφάλαιο.
Σχεδόν όλες αυτές οι πολιτικές ήταν ανάθεμα για την Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ. Στην πραγματικότητα, το αμερικανικό think tank CEPR ερεύνησε τις παλαιότερες συστάσεις του ΔΝΤ προς τη Βολιβία. Αυτό που βρήκαν είναι ότι ο συγκεκριμένος θεσμός επικροτούσε τις αποτυχημένες πολιτικές των προηγούμενων κυβερνήσεων, αν και τους απασχολούσε το γεγονός ότι «μια χώρα η οποία έχει μια από τις καλύτερες επιδόσεις στην εφαρμογή των προγραμμάτων αναπροσαρμογής στη Λατινική Αμερική, βίωσε πολύ αργή κατά κεφαλήν ανάπτυξη, και δεν έκανε καμία ουσιαστική πρόοδο όσον αφορά τα μέτρα μείωσης της εισοδηματικής φτώχειας».
Και όπως κάποιοι δεν μαθαίνουν ποτέ από τα λάθη τους, το ΔΝΤ εναντιώθηκε σθεναρά στις πολιτικές που σκόπευε να εφαρμόσει ο Μοράλες, εκφράζοντας «αντίθεση σε κάθε είδους εθνικοποίηση ή σε πιο ήπιες απόπειρες ενδυνάμωσης του κρατικού ελέγχου στις πηγές υδρογονανθράκων», ένα πολιτικό εργαλείο που ήταν κεντρικό για την κυβέρνηση Μοράλες.
Στην πραγματικότητα, το 2007, ο Μοράλες ανακοίνωσε ότι αποσύρεται από το Διεθνές Κέντρο για το Διακανονισμό Διαφορών εξ Επενδύσεων (ΙCSID), της Παγκόσμιας Τράπεζας –ένα σύστημα διαιτησίας που επιτρέπει σε ξένους επενδυτές να χρησιμοποιούν επενδυτικές συμφωνίες για να μηνύουν κυβερνήσεις, με το επιχείρημα ότι τις μεταχειρίστηκαν με «μη δίκαιο τρόπο».
Η Βολιβία είχε ήδη στοχοποιηθεί επανειλημμένως από αυτό το σύστημα «εταιρικού δικαστηρίου», με συμμετέχουσα σε αυτή τη στοχοποίηση και τηBechtel, η οποία κινήθηκε εναντίον της Βολιβίας μετά την ακύρωση της ιδιωτικοποίησης του συστήματος ύδρευσης της Κοτσαμπάμπα.
Τα 50 εκατομμύρια δολάρια που ζητούσε η Bechtel ως αποζημίωση από τη Βολιβία, ξεπερνούσαν κατά πολύ την επένδυση που είχε κάνει στη χώρα και συνιστούσαν μια κατάφωρη υπερτίμηση, βασισμένη σε χαμένα μελλοντικά κέρδη – μια πρακτική συνήθης σε τέτοιου είδους συστήματα διαιτησίας.
Ο Μοράλες διέβλεψε ότι τέτοιου είδους εταιρικά δικαστήρια θα ήταν μια τεράστια απειλή στους σχεδιασμούς του για έλεγχο των πολυεθνικών υδρογονανθράκων και για τη χρήση του πλούτου προς όφελος των Βολιβιανών. Η Βολιβία έγινε έτσι η πρώτη χώρα στον κόσμο που αποσύρθηκε από το ICSID.
Ο Μοράλες είδε, μαζί με άλλους ηγέτες του «ροζ κύματος», ότι μια χώρα σαν τη Βολιβία δεν μπορεί απλά να μετασχηματιστεί κάτω από τους νεοφιλελεύθερους νόμους της παγκόσμιας οικονομίας, οι οποίοι θα συνέχιζαν να απομυζούν τον πλούτο από τη γη και τους ανθρώπους των φτωχότερων χωρών.
Ούτε θα μπορούσε ένα κράτος μόνο του να τα βάλει με ολόκληρη παγκόσμια οικονομία. Μόνο δημιουργώντας νέους θεσμούς, οι οποίοι έθεταν το δίκαιο των Λατινοαμερικανών μπροστά από τα προνόμια των εκπροσώπων του διεθνούς κεφαλαίου, θα μπορούσαν χώρες σαν τη Βολιβία να αναπτυχθούν πραγματικά.
Η Βολιβία έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην οικοδόμηση ενός νέου εμπορικού χώρου, ενός εναλλακτικού νομίσματος και μιας δημόσιας τράπεζας, και παρά το γεγονός ότι αυτοί οι θεσμοί δεν αναπτύχθηκαν επαρκώς, δημιούργησαν τις πιο σοβαρές εναλλακτικές στην παγκόσμια νεοφιλελεύθερη ενσωμάτωση, την περίοδο των τελευταίων 40 ετών.
Τα λάθη
Παρά τα συγκεκριμένα επιτεύγματα, η κυβέρνηση Μοράλες έκανε πραγματικά λάθη, τα οποία χειροτέρευαν με την πάροδο του χρόνου.
Το ίδιο το Σύνταγμα του Μοράλες –ένα εξαιρετικό κείμενο– απαγόρευε τη διεκδίκηση της Προεδρίας από το ίδιο πρόσωπο για περισσότερες από δύο θητείες.
Το 2014, υποστήριξε ότι η πρώτη του θητεία δεν μετρούσε ως μία από τις δύο προβλεπόμενες, γιατί προηγείτο του Συντάγματος. Τη φετινή χρονιά κατήλθε για τέταρτη φορά, αφότου ένα υποστηρικτικό συνταγματικό δικαστήριο τού επέτρεψε να ακυρώσει τους περιορισμούς στις Προεδρικές θητείες – ένα αίτημα το οποίο κατέθεσε, αφότου είχε ήδη χάσει ένα δημοψήφισμα που προκήρυξε για το συγκεκριμένο ζήτημα.
Ο Πάμπλο Σολόν, πρώην συνεργάτης του Μοράλες και πρεσβευτής του στα Ηνωμένα Έθνη, υποστηρίζει ότι αυτά τα προβλήματα ξεκίνησαν από νωρίς, με την καλοπροαίρετη αλλά λανθασμένη παρουσία ηγετών των κοινωνικών κινημάτων στο κόμμα του Μοράλες και την κυβέρνησή του, η οποία σταδιακά γινόταν όλο και πιο προσωποκεντρική και δυσανεκτική στην κριτική.
Οι κατηγορίες για εκλογική αντικανονικότητα στις τελευταίες εκλογές, ανεξάρτητα από το πόσο εκτεταμένα είναι αυτά τα φαινόμενα, δείχνουν μια αυξανόμενη αδιαφορία για τη δημοκρατική λογοδοσία.
Ο επικεφαλής του Democracy Centre, Τζιμ Σουλτς, του οποίου η αριστερή ΜΚΟ, στοχοποιήθηκε από την κυβέρνηση Μοράλες, είναι σφοδρός επικριτής της συρρίκνωσης του δημοκρατικού χώρου στη Βολιβία.
Γράφοντας για τις πρόσφατες εκλογές, σημειώνει ότι ο ισχυρισμός πως ό,τι συμβαίνει στη Βολιβία είναι απλώς ένα πραξικόπημα ή μια ιστορία της «αυτοκρατορίας ενάντια σε μια ριζοσπαστική κυβέρνηση» είναι πολύ απλουστευτικός και δεν βοηθά εκείνους που επιχειρούν να οικοδομήσουν μια διαφορετικού είδους κοινωνία. Στην πραγματικότητα, υποστηρίζει ο ίδιος, είναι μια τέτοια οπτική είναι επικίνδυνη, καθώς, σύμφωνα με τον ίδιο, «έτσι ξεκινούν οι εμφύλιοι πόλεμοι».
Ωστόσο η μειούμενη δέσμευση στη δημοκρατία δημιούργησε βαθύτερα προβλήματα: μια αυξανόμενη έλλειψη αληθινού ριζοσπαστισμού στο πρόγραμμα του Μοράλες.
Ο Πάμπλο Σολόν υποστηρίζει για τον Μοράλες ότι: «Από τη στιγμή που εξασφάλισε την απόλυτη πλειοψηφία [στο Κογκρέσο] δεν εμβάθυνε το αρχικό πρόγραμμα που είχαμε, αλλά αναζήτησε συμμαχίες με πτέρυγες της αντιπολίτευσης, βασισμένες σε σοβαρούς συμβιβασμούς, και πιο συγκεκριμένα με τον αγροβιομηχανικό τομέα των ανατολικών πεδιάδων, ο οποίος είχε σαμποτάρει την κυβέρνησή του κατά την πρώτη της θητεία. Αυτοί οι συμβιβασμοί αφορούσαν την καλλιέργεια γενετικά τροποποιημένων οργανισμών, την προώθηση βιοκαυσίμων και εξαγωγής κρέατος και τη μη ολοκλήρωση της ρύθμισης των κοινωνικο-οικονομικών λειτουργιών των μεσαίας και επιχειρηματικής κλίμακας γαιοκτησιών, γεγονός που επέτρεψε στους μεγαλογαιοκτήμονες να διατηρήσουν την ιδιοκτησία της γης».
Ενώ οι πρόσφατες πυρκαγιές στον Αμαζόνιο έλαβαν μεγάλη δημοσιότητα, με πολλούς να υπογραμμίζουν σωστά τον συγκεκριμένο ρόλο του φασιστικού ηγέτη Μπολσονάρο, λίγοι δημοσιογράφοι επισήμαναν ότι ανάλογες πυρκαγιές μαίνονταν στη Βολιβία.
Κι ενώ ο Μοράλες αναγνωρίζει ξεκάθαρα την κλιματική αλλαγή ως μια απειλή για την ανθρωπότητα, η αυξανόμενη οικειότητά του με την αγροβιομηχανία τον οδήγησε στην υιοθέτηση πολιτικών, άμεσα συνδεδεμένων με την καταστροφική αποψίλωση των δασών.
Την ώρα που οι εξαγωγές υδρογονανθράκων, μεταλλευμάτων και αγροτικών προϊόντων αν ρυθμιστούν σωστά και φορολογηθούν, μπορούν να παίξουν ρόλο στην ανάπτυξη μιας χώρας όπως η Βολιβία, η υπέρ-εξάρτηση από αυτούς τους τομείς, παρακωλύει τη δημοκρατία και τη διαφορική ανάπτυξη της οικονομίας, οδηγώντας την κυβέρνηση σε σύγκρουση με ομάδες –όπως οι φτωχοί ιθαγενείς– που θα έπρεπε να είναι το βασικό της εκλογικό κοινό.
Ένα πρόσφατο συμβόλαιο διάρκειας 70 ετών για την εξαγωγή λιθίου στη Γερμανία προκάλεσε μαζικές διαδηλώσεις όταν οι ντόπιοι πληθυσμοί ανακάλυψαν ποιες είναι οι προβλεπόμενες πληρωμές δικαιωμάτων.
Η τρέχουσα πολιτική κρίση έγινε αντικείμενο εκμετάλλευσης από τη Δεξιά στη Βολιβία, όπως και από δεξιούς ηγέτες όπως ο Τραμπ και ο Μπολσονάρο στην αμερικανική ήπειρο. Ωστόσο, τίποτε από αυτά δεν σημαίνει ότι η κυβέρνηση πρέπει να πάρει «άφεση αμαρτιών» για τα λάθη της. Η κρίση σοβούσε για μεγάλο διάστημα, και θα μπορούσε να είχε αποτραπεί με διαφορετικές πολιτικές.
Πού να κοιτάξουμε για ελπίδα; Μια ενδυναμωμένη Δεξιά έχει αναδυθεί εκ νέου στη Λατινική Αμερική, και έτσι ένα νέο κύμα ομάδων βάσης και διαμαρτυριών έχει αναπτυχθεί προκειμένου να αντιταχθεί σε νεοφιλελεύθερες και φασιστικές ηγεσίες.
Οι μαζικές κινητοποιήσεις στη Χιλή είναι το πιο εμφανές δείγμα μιας τέτοιας κίνησης, αλλά και η ήττα του Μάκρι στις πρόσφατες εκλογές στην Αργεντινή και το μεγάλης κλίμακας κίνημα αντίστασης στον Μπολσονάρο στη Βραζιλία, δίνουν μεγάλη ελπίδα, όπως και το ακόμα ισχυρό ιθαγενικό κίνημα στη Βολιβία.
Αυτή η ελπίδα δεν ξεκινά με τις κυβερνήσεις, αλλά με τη δύναμη και την ανεξαρτησία του κάθε κινήματος, που είναι άλλωστε αυτό που έδωσε ώθηση στο «ροζ κύμα». Όπως σχολιάζει ο Πάμπλο Σολόν «πρέπει να χτίσουμε και να ανοικοδομήσουμε κάτι καινούργιο, μαθαίνοντας από τα λάθη μας».
Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ποτέ τα ουσιώδη επιτεύγματα της διακυβέρνησης Μοράλες. Σε λιγότερο από 15 χρόνια στην εξουσία, πέτυχε πολύ περισσότερα από όσα καταφέρνουν άλλες χώρες, ακριβώς επειδή αναγνώρισε την αναγκαιότητα να αποσυνδεθεί από τους νεοφιλελεύθερους θεσμούς και να οικοδομήσει μια διαφορετική μορφή ενσωμάτωσης με τους εταίρους του ηγέτες του «ροζ κύματος» στη Λατινική Αμερική.
Αλλά καθώς η περίοδος της αισιοδοξίας για αυτές τις κυβερνήσεις εξανεμίζεται και τα κοινωνικά κινήματα επιστρέφουν στους δρόμους για να αντιταχθούν για μια ακόμα φορά στις δεξιές κυβερνήσεις, ας θυμόμαστε και τα λάθη του Μοράλες. Η αδυναμία να το κάνουμε θα μας εμποδίσει από το να χτίσουμε κάτι καλύτερο και πιο ισχυρό.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο Open Democracy, στις 15 Νοεμβρίου 2019.
Για τον συγγραφέα
Ο Nick Dearden είναι διευθυντής του Global Justice Now.
Διαβάστε επίσης:
“Κλαούντιο Κατς: Οι δημοκρατικές κατακτήσεις βρίσκονται σε κίνδυνο στη Λατινική Αμερική”.
“Σε υποχώρηση το κύμα των προοδευτικών κυβερνήσεων στη Λατινική Αμερική”
