Το Μαρόκο είχε για πολλά χρόνια τη φήμη ενός από τα πιο σταθερά καθεστώτα στην περιοχή. Όμως, οι συνεχιζόμενες διαδηλώσεις στην επαρχία Ριφ, στα βόρεια της χώρας, θέτουν ερωτήματα για τη λεγόμενη «εξαίρεση» του Μαρόκου. Οι διαδηλώσεις ξέσπασαν πέρυσι, μετά τον αποτρόπαιο θάνατο ενός ψαρά, και εξελίχθηκαν σε ένα μαζικό κίνημα που διεκδικεί ανάπτυξη, καλύτερη διακυβέρνηση και αξιοπρέπεια. Οι διαδηλώσεις εντάθηκαν μετά τον θάνατο του μέλους του κινήματος Imad el Αttabi, στις αρχές Αυγούστου.

Της Vish Sakthivel

Οι αντιδράσεις ξεκίνησαν τον Οκτώβριο του 2016, όταν ο ψαράς  Μουχσίν Φίκρι βούτηξε μέσα σε ένα απορριμματοφόρο για να πάρει πίσω την ψαριά του από ξιφία, που του κατάσχεσαν κυβερνητικοί αξιωματούχοι. Ο Φίκρι σκοτώθηκε από τον συμπιεστή του απορριμματοφόρου, σύμφωνα με τις ενδείξεις κατόπιν εντολής των τοπικών αρχών. H οδυνηρή εικόνα του θανάτου του έβγαλε χιλιάδες στους δρόμους της Ριφ – μια περιοχή που παλεύει εδώ και δεκαετίες με την οικονομική υποβάθμιση, την πολιτική καταστολή και τον ρατσισμό ενάντια στην εθνική μειονότητα των Βέρβερων της περιοχής. Ο Φίκρι έχει μετατραπεί σε σύμβολο του λαϊκού κινήματος Hirak Chaabi.

Οι μαροκινοί αξιωματούχοι –και επίσης οι σύμμαχοι του καθεστώτος στο εξωτερικό που έχουν αυξημένο ενδιαφέρον για τη διατήρηση του status quo– έχουν επενδύσει ιστορικά στην προβολή της «μαροκινής εξαίρεσης»: την ιδέα ότι το Μαρόκο έχει μια σειρά από χαρακτηριστικά που το προστατεύουν από την αστάθεια, και για αυτό δικαιούται ειδικής υποστήριξης.

Αυτή η έννοια της «μοναδικότητας» εκκινεί σε μεγάλο βαθμό από τη θρησκευτική νομιμοποίηση της μοναρχίας. Ο βασιλιάς θεωρείται απόγονος του προφήτη Μωάμεθ, και είναι ο «Αρχηγός των Πιστών», που διασφαλίζει την πίστη των ανθρώπων και τη σταθερότητα του συστήματος. Αυτή ήταν μια συνθήκη που αρχικά δεν αμφισβητήθηκε ούτε με το θάνατο του Φίκρι. Οι περισσότεροι Μαροκινοί κατηγορούσαν τις αρχές, τη γενικευμένη διαφθορά της αστυνομίας, στη συνέχεια το αφηρημένο «κράτος» και ούτω καθεξής. Κατηγορούσαν τους πάντες εκτός από τον βασιλιά, ο οποίος παρέμενε υπεράνω της διαμάχης.

Όμως σταδιακά το κίνημα προσανατολίζει τη λαϊκή οργή σε αυτό που ολοένα και περισσότεροι πολίτες βλέπουν πια ως τυραννία και οικονομική υφαρπαγή από το ίδιο το παλάτι. Το κίνημα ξεκίνησε όντας αρχικά εστιασμένο στη Ριφ, απαιτώντας τη διερεύνηση του θανάτου του Φίκρι και προγενέστερων μυστηριωδών θανάτων κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων που εμπνέονταν από την Αραβική Άνοιξη, το 2011.

Οι διαδηλωτές απαιτούσαν επίσης βελτίωση των υποδομών, νοσοκομεία, σχολικές εγκαταστάσεις και δουλειές στην περιοχή. Καθώς οι διαδηλώσεις πολλαπλασιάζονταν, διευρύνονταν και τα αιτήματα: αποστρατιωτικοποίηση της Ριφ, απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων και παύση των διώξεων για τους μικροκαλλιεργητές κάνναβης (η Ριφ αποτελεί κύριο εξαγωγέα κάνναβης στην Ευρώπη).

Αυτή τη στιγμή, οι διαδηλώσεις αλληλεγγύης στις επαρχίες του Μαρόκου χρησιμοποιούν ολοένα και περισσότερο μια γλώσσα ενάντια στον βασιλιά. Σε μια περίπτωση, οι διαδηλωτές αντικατέστησαν το σύνθημα «Αλλάχ, Έθνος, Βασιλιάς» με το σύνθημα «Αλλάχ, Έθνος, Λαός».

Ο Nasser Zefzafi, ένας από τους ηγέτες του κινήματος Hirak, είπε στους δημοσιογράφους: «ο βασιλιάς μπορεί να ισχυρίζεται ότι είναι ο Αρχηγός των Πιστών, αλλά δεν μπορεί να υποδουλώνει τους ανθρώπους του». Σε μια άλλη ομιλία του ο Zefzafi έθεσε το ερώτημα κατά πόσο τα τζαμιά του Μαρόκου –των οποίων οι ιμάμηδες ορίζονται από την ελεγχόμενη από τον βασιλιά διοίκηση– ανήκουν στον θεό, ή στον βασιλιά και τον περίγυρό του.

Πριν από ένα χρόνο, δεν θα μπορούσα να φανταστώ να εξαπλώνεται αυτή η αντι-συστημική ρητορική στο Μαρόκο, όμως σήμερα το κίνημα Hirak αποκτά απήχηση σε πολλά σημεία της χώρας.

Ένας ακτιβιστής, πολύ μακριά από τη Ριφ, στην περιοχή Σους στα νότια της χώρας, μου είπε: «Όλο αυτό μας έκανε να καταλάβουμε πράγματα για τον βασιλιά μας… Όταν διαδήλωνα στην Αγκαντίρ το 2011, έλεγα ακόμα “Ζήτω ο βασιλιάς”, την ώρα που διαδήλωνα για μεταρρύθμιση. Σήμερα, φωνάζω “Ζήτω ο λαός”». Αναφερόμενος σε πρόσφατες απόπειρες εξουδετέρωσης των αιτημάτων, ένας άλλος ακτιβιστής, μου είπε: «Τα μίντια θεωρούν ότι είμαστε ανόητοι, ότι δεν καταλαβαίνουμε τι κάνει ο βασιλιάς».

H αύξηση της συνειδητοποίησης αποδυναμώνει την αύρα που εδώ και χρόνια περιέβαλλε το παλάτι. Η αίσθηση ότι η ιδιότητα του πολίτη στο Μαρόκο σημαίνει υπαγωγή στην αρμοδιότητα του βασιλιά ξεθωριάζει. Άλλωστε, τα ζητήματα γύρω από τα οποία στρέφεται η λαϊκή δυσαρέσκεια στο Μαρόκο σήμερα –μαζική ανεργία, πληθωρισμός, οικονομική ανισότητα και αστυνομική βία–  θυμίζουν εκείνα που πριν από έξι χρόνια οδήγησαν γειτονικά καθεστώτα εκτός εξουσίας.

Η ιστορία του Φίκρι έχει οδηγήσει σε παραλληλισμούς με την Τυνησία, όπου ένας μανάβης αυτοπυρπολήθηκε το 2011, όταν η αστυνομία τού κατάσχεσε την πραμάτειά του: ένα γεγονός που υπήρξε καταλύτης για την Αραβική Άνοιξη. Η Τυνησία, επίσης, θεωρούνταν σταθερή, μέχρι που δεν ήταν πια.

Και η ανασφάλεια του μαροκινού καθεστώτος έχει αρχίσει να φαίνεται. Ανάμεσα στις πιο ήπιες μεθόδους που επιστράτευσε ήταν η χρήση των μίντια, προκειμένου να παρουσιαστούν οι διαδηλώσεις στη Ριφ ως μεμονωμένες και άσχετες με το υπόλοιπο Μαρόκο.

Συχνά είναι τα πρωτοσέλιδα που παρουσιάζουν τα μέλη του κινήματος Hirak ως λαθρεμπόρους, αυτονομιστές, εντεταλμένους του Μετώπου Πολισάριο, πράκτορες του αντιπάλου του Μαρόκου, της Αλγερίας, ή ως αντάρτες συνδεδεμένους με το Ισλαμικό Κράτος. Επιπλέον, η παρουσίαση του κινήματος ως ταυτοτικού και «εθνικού» επιτρέπει στο καθεστώς να αντιπαρέλθει τις αυθεντικές οικονομικές και αναπτυξιακές μεταρρυθμίσεις, απονέμοντας απλώς επιφανειακά ταυτοτικά προνόμια. Για να διατηρηθεί το προσωπείο της μεγαλοψυχίας, ο βασιλιάς έδωσε χάρη σε ορισμένους κρατουμένους και επέπληξε τους τοπικούς αξιωματούχους, τον προηγούμενο μήνα.

Το καθεστώς χρησιμοποίησε και σκληρότερες, κατασταλτικές μεθόδους, που οι διαδηλωτές αποδίδουν στο παλάτι: μπλοκάρισμα του Internet κατά τη διάρκεια των περιόδων έντασης, χρήση βίας ενάντια σε διαδηλωτές και δημοσιογράφους, σύλληψη δεκάδων και μαρτυρίες για απειλές και βασανισμούς. Ο πρόσφατος θάνατος του Imad el Attabi’s από τραύματα που υπέστη από την αστυνομική καταστολή αποκάλυψε για ακόμα μια φορά αυτές τις βάναυσες μεθόδους.

Σίγουρα, υπάρχουν πολλοί που αγαπούν ακόμα τον βασιλιά, κι άλλοι επίσης που είναι πάρα πολύ απορροφημένοι από τον αγώνα της καθημερινής επιβίωσης για να στραφούν ενάντια στο ευρύτερο σύστημα. Είναι πολύ νωρίς να ξεκινήσει κανείς να γράφει τον επιτάφιο της μοναρχίας.

Παρ’ όλα αυτά παράγοντες-κλειδιά της ισορροπίας του Μαρόκου –ο φόβος για την πρόκληση χάους στην περιοχή, η ιερότητα της μοναρχίας, η κοινωνική αδιαφορία για τις καταχρήσεις του παλατιού, ο έξυπνος μηχανισμός δημοσίων σχέσεων της κυβέρνησης– γίνονται σταδιακά μη βιώσιμοι. Κι αν η Αραβική Άνοιξη μάς δίδαξε κάτι, αυτό είναι ότι τα σταθερά καθεστώτα διατηρούν μια λεπτή ισορροπία, μέχρι που δεν μπορούν πια να την κρατήσουν.

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην Washington Post, στις 18 Αυγούστου 2017.

 Για τη συγγραφέα

Η Vish Sakthivel είναι συνεργάτης Robert A. Fox στο Foreign Policy Research Institute και υποψήφια διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, με θέμα της διατριβής της τον ισλαμισμό στην Αλγερία και το Μαρόκο.