To μέλλον της Αιγύπτου ξεδιπλώνεται στο τέρμα ενός ολοκαίνουργιου ασφαλτόδρομου που διασχίζει την Ανατολική Έρημο: μια μεγαλεπήβολη κατασκευή σκεπασμένη με κουρελιασμένους μουσαμάδες και πλαισιωμένη από τον απέραντο ουρανό. Το τοπίο θυμίζει λίγο δυστοπία επιστημονικής φαντασίας, λίγο Άγρια Δύση. Οι μορφές από τις τεράστιες ρόδες και τις μηχανές τοποθέτησης πασσάλων έρπονται αργά ενάντια στον ορίζοντα, και την ίδια στιγμή παράξενα κουβούκλια και σκελετοί κουτιών ορθώνονται μέσα από την άμμο.
Toυ Jack Shenker
«Στόχος μας είναι να χτίσουμε μια νέα Αίγυπτο», είπε στα Ηνωμένα Έθνη λίγο μετά την άνοδό του στην εξουσία, το 2014, ο Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι, ο στρατηγός που μετατράπηκε σε δικτάτορα. Στην καρδιά αυτής της νέας Αιγύπτου –όπως τη φαντασιώνεται η ηγεσία της χώρας– είναι το σχέδιο για μια καινούργια πρωτεύουσα της Αιγύπτου, που θα οικοδομηθεί από το μηδέν στους αμμόλοφους που βρίσκονται 48 περίπου χιλιόμετρα ανατολικά από το κέντρο του Καΐρου.
Μέχρι στιγμής, το μόνο που μπορεί να δει κανείς είναι αποσπασματικές κατασκευές: το περίγραμμα ενός συγκροτήματος εστίασης, τα θεμέλια ενός εμπορικού κέντρου, οι ξύλινες σκαλωσιές γύρω από ένα μελλοντικό ξενοδοχείο στρατιωτικής ιδιοκτησίας. Κάθε κομμάτι βρίσκεται υπό τη διαχείριση και μιας διαφορετικής σύμπραξης επιχειρήσεων, που στην πλειοψηφία τους έχουν αγαστές σχέσεις με τα υψηλότερα κλιμάκια της κρατικής διοίκησης. Το μόνο ολοκληρωμένο κομμάτι φαίνεται να είναι η εορταστική εξέδρα από την οποία ο Σίσι θα εγκαινιάσει κάποια μέρα την εναλλακτική του μητρόπολη – ένα πέτρινο ύψωμα που ατενίζει από ψηλά το εύτακτο δίκτυο χώρων στάθμευσης και ελικοδρομίων σε πρώτο πλάνο, και την κενότητα που απλώνεται μετά.
Από μια ορισμένη οπτική γωνία, η εξέδρα επιδιώκει να εκφράσει δύναμη και μονιμότητα. Σε συνδυασμό με το περιβάλλον τοπίο, όμως, μοιάζει σαν μια ετοιμόρροπη σκηνή, έτοιμη να καταρρεύσει με το πρώτο αναπάντεχο φύσημα του αέρα. Σκαρφάλωσα τα σκαλιά και πέρασα μέσα από τα πλαστικά καλύμματα μαζί με έναν αιγύπτιο συνάδελφο. «Χτίζουμε το σπίτι μας στον όλεθρο», είπε εκείνος τελικά, μετά από αρκετή ώρα σιωπής και ενατένισης.
Έξι χρόνια μετά την έναρξη της επανάστασης που ανέτρεψε τον πρόεδρο Χόσνι Μουμπάρακ και συγκλόνισε το πολυπληθέστερο κράτος του αραβικού κόσμου, τα θεμέλια της Αιγύπτου είναι πιο εύθραυστα από ό,τι φαντάζουν σε μια πρώτη ματιά.
Οι μέθοδοι του παλαιάς κοπής αυταρχισμού είναι σήμερα πιο εμφανείς από ποτέ: από τους 60.000 πολιτικούς κρατούμενους, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, που υποφέρουν στη φυλακή, μέχρι το κύμα των εξαφανίσεων και την κυβερνητική καταστολή συγγραφέων, δημοσιογράφων, γελοιογράφων και υπερασπιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Οι διαδηλώσεις χωρίς έγκριση θεωρούνται παράνομες και ο σαρωτικός αντιτρομοκρατικός νόμος δίνει στο κράτος τη δύναμη να στοχοποιεί όποιον δεν του είναι αρεστός. Ο κουρασμένος εξοπλισμός επιβίωσης του καθεστώτος ακονίστηκε με μια καινούργια σφοδρότητα.
Σίγουρα για τους πολλούς δυτικούς συμμάχους του, συμπεριλαμβανομένου του Προέδρου Τραμπ –ο οποίος περιέγραψε τον αιγύπτιο ομόλογό του ως “φανταστικό τύπο” και αποδέχτηκε το συγχαρητήριο τηλεφώνημά του τη βραδιά της εκλογής του πριν από οποιουδήποτε άλλου ξένου ηγέτη– ο Σίσι μοιάζει ένα αναγνωρίσιμο πρόσωπο σε μια ολοένα και πιο απρόβλεπτη περιοχή: ένας κραταιός δικτάτορας της Μέσης Ανατολής που προσφέρει το δίλημμα «τυραννία ή χάος».
Η πραγματικότητα είναι διαφορετική. Η επανάσταση του 2011 στην Αίγυπτο δεν ήταν μια παρέκκλιση που μπορεί πια να θαφτεί κάτω από τόνους τσιμέντου. Ήταν η πρώτη εκδήλωση μιας αλλαγής ιστορικής σημασίας για την Αίγυπτο. To τεκτονικό ρήγμα που επέφερε αφορά μια μάχη για το κατά πόσο η πολιτική θα παραμείνει μονοπώλιο των ελίτ ή οι άμυνες γύρω από το υπάρχον μοντέλο εξουσίας θα σαρωθούν μέσα από ένα κύμα λαϊκής κυριαρχίας από τα κάτω.
Αυτός ο αγώνας έχει βαθιές ρίζες και έχει εκφραστεί πλέον ανοιχτά εδώ και έξι χρόνια. Και θα συνεχιστεί, με διαφορετικές μορφές, για πολλά ακόμη χρόνια.
Το σχέδιο εξουσίας του Σίσι, που δικαιολογεί τον εαυτό του μέσα από την επίκληση της σταθερότητας, είναι παραδόξως ασταθές: προχωρά παραπατώντας από κρίση σε κρίση, κάθε μια από τις οποίες αποκαλύπτει μια νέα ρωγμή στο οικοδόμημα πολιτικού αυταρχισμού και συνοδεύεται από νέα επίπεδα θεσμικής βίας μέσα στη μάταιη προσπάθεια του κράτους να υπερνικήσει και να καθυποτάξει τις αντιθέσεις.
Το καθεστώς καλλιεργεί έναν σοβινιστικό εθνικισμό που στοχεύει στην ενίσχυση της νομιμοποίησής του, αλλά την ίδια στιγμή είναι εξαρτώμενο από την οικονομική υποστήριξη συμμάχων της περιοχής. Όταν ένας από αυτούς τους συμμάχους –η Σαουδική Αραβία– απαιτεί την επίλυση μιας εδαφικής διένεξης με παράδοση από την Αίγυπτο νησιών που βρίσκονται στην Ερυθρά Θάλασσα, η κυβέρνηση συναινεί, οδηγώντας χιλιάδες Αιγύπτιους να βγουν οργισμένοι στον δρόμο.
Το καθεστώς υπόσχεται κοινωνική δικαιοσύνη, αλλά ηγείται μιας οικονομίας με ανεξέλεγκτο πληθωρισμό, αδυσώπητη λιτότητα και δραματική επιδείνωση του βιοτικού επιπέδου.
Το καθεστώς επιμένει στον περιορισμό των δημοκρατικών ελευθεριών, επικαλούμενο τον πόλεμο εναντίον των φανατικών ισλαμιστών, αλλά τα προβλήματα ασφάλειας συνεχίζονται και η διαρκής ανάγκη να επινοηθούν νέοι δαίμονες συνεπάγεται ότι ορισμένα από τα πιο δημοφιλή πρόσωπα της χώρας –με πιο πρόσφατο παράδειγμα τον θρυλικό ποδοσφαιριστή Μοχάμεντ Αμπουτρίκα– καταλήγουν στη λίστα παρακολούθησης ως ύποπτοι για τρομοκρατία.
Το καθεστώς προσπαθεί να πείσει τη διεθνή κοινότητα ότι η χώρα είναι ανοιχτή για επενδύσεις και μετά παλεύει σε έναν βάλτο από θεωρίες συνομωσίας όταν ο Τζούλιο Ρεγκένι βρίσκεται νεκρός στην άκρη ενός αυτοκινητόδρομου, με εμφανή ίχνη βασανισμού.
Διαβάστε εδώ το τελευταίο άρθρο του Τζούλιο Ρεγκένι για την Αίγυπτο
Όπως και ο Ντόναλντ Τραμπ, ο Σίσι βασιλεύει πάνω στις στάχτες ενός τσακισμένου πολιτικού συστήματος. Πολύ περισσότερο, όμως, από τον Τραμπ είναι προϊόν αυτής της τσακισμένης πολιτικής τάξης και ανίκανος να αρθρώσει το καινούργιο.
Η νέα γενιά της Αιγύπτου ενηλικιώθηκε μέσα από εικόνες οδοφραγμάτων και δακρυγόνων. Έχει την εμπειρία προσωπικών μαχών ενάντια στους πατριάρχες μέσα στην τάξη, στο τζαμί, στο εργοστάσιο και στην οικογενειακή τραπεζαρία. Δεν αποδέχεται την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων ως αμετάβλητη.
«Το μέλλον μοιάζει πολύ ρευστό και θολό τώρα», μου είπε ο νεαρός ακτιβιστής Τάρεκ Χουσεΐν πέρυσι, «αλλά δεν θα εγκαταλείψουμε τη μάχη να γίνει δικό μας».
Όπως και οι συνομήλικοί του βιώνει στο πετσί του τα παράδοξα της Αιγύπτου σε καθημερινή βάση: φυλακίστηκε την εποχή της προεδρίας του Μοχάμεντ Μόρσι της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, με την κατηγορία ότι αντιπολιτεύεται την κυβέρνηση και μετά φυλακίστηκε υπό την προεδρία του Σίσι με την κατηγορία ότι είναι μέλος της Μουσουλμανικής Αδελφότητας. Τον συνάντησα σε ένα κεντρικό καφέ στο Κάιρο και ήταν παρέα με τον αδελφό του, τον Μαχμούντ, που ως έφηβος πέρασε περισσότερες από 700 μέρες φυλακισμένος χωρίς κατηγορίες, έχοντας διαρπάξει το «έγκλημα» να φορά ένα μπλουζάκι με το σλόγκαν «Έθνος χωρίς βασανιστήρια».
«Όταν τελικά αποφυλακίστηκα, μου είπαν να πάω σπίτι και να είμαι ήσυχος», είπε ο Μαχμούντ, «αλλά εγώ είμαι εδώ».
H συζήτησή μας διακόπηκε από την άφιξη κάποιου που έμοιαζε να είναι πληροφοριοδότης της αστυνομίας, ο οποίος κρυφάκουγε και κατά διαστήματα μουρμούριζε σε ένα κινητό τηλέφωνο. Ο Τάρεκ και ο Μαχμουντ, μαθημένοι να προχωρούν ανάμεσα στις περιπλοκότητες της Αιγύπτου του Σίσι, με οδήγησαν επιδέξια έξω από το μαγαζί ώστε να μπορέσουμε να συνεχίσουμε τη συζήτηση κάπου αλλού. Το μέλλον που θέλουν να οικοδομήσουν δεν μπορεί να συμφιλιωθεί με αυτό που αντιπροσωπεύει ο πληροφοριοδότης της αστυνομίας και με το σύστημα που τον προωθεί.
Η μελλοντική πρωτεύουσα της Αιγύπτου στην Ανατολική Έρημο, με τη σχολαστικά οριοθετημένη χωροταξία τής παραδοσιακής εξουσίας και τις VIP θέσεις πάρκινγκ για όσους έχουν ιδιωτικά ελικόπτερα είναι ασύμβατη με το ανήσυχο, γεμάτο εντάσεις Κάιρο στο οποίο μεγάλωσαν οι αδελφοί Χουσεΐν.
Κανείς δεν ξέρει τι ανατροπές θα φέρει η εποχή της αναταραχής στην Αίγυπτο, αλλά είναι σαφές ότι η στασιμότητα δεν είναι ένα μακροπρόθεσμο ενδεχόμενο.
«Για αυτά τα παιδιά η επανάσταση ήταν ένας νέος γονιός, κάτι που τούς έβαζε στον ενήλικο κόσμο που τους διαμόρφωσε και τον οποίο ήθελαν με τη σειρά τους να αναδιαμορφώσουν», μου είπε ένας φίλος που διδάσκει πολιτική κοινωνιολογία σε ένα μεγάλο πανεπιστήμιο της Αιγύπτου. «Είναι τα ορφανά της επανάστασης και δεν πρόκειται ποτέ να ικανοποιηθούν με τη ζωή όπως είναι αυτή τη στιγμή».
Το μέλλον είναι πράγματι ρευστό και θολό, πολύ περισσότερο από όσο θέλουν να δείχνουν οι γεμάτες αυτοπεποίθηση εξαγγελίες των ηγετών της Αιγύπτου. Kαι το ποιος θα διαμορφώσει αυτό το μέλλον παραμένει μια θεμελιωδώς ανοιχτή ευκαιρία. Στην επιστροφή, οδηγώντας από την εορταστική εξέδρα πίσω προς τον κύριο δρόμο, περάσαμε δίπλα από μια ομάδα εργατών που είχαν μαζευτεί γύρω από μια φωτιά. Πίσω τους δέσποζαν κομμάτια ενός τεράστιου τείχους που πρόκειται να περιστοιχίζει την νέα πόλη.
«Αυτό είναι το τείχος του Σίσι, είναι η πόλη του Σίσι», είπε με ένα χαμόγελο ένας από τους εργάτες δείχνοντας τις κατασκευές, «παντού αλλού είναι η Αίγυπτος».
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στους New York Times, στις 27 Ιανουαρίου 2017.
Μετάφραση: Β. Κωνσταντοπούλου
Για τον συγγραφέα
Ο Jack Shenker είναι δημοσιογράφος με έδρα το Λονδίνο και το Κάιρο. Οι ανταποκρίσεις του για την αιγυπτιακή επανάσταση, όντας τότε ανταποκριτής του Guardian, τιμήθηκαν με πολλά βραβεία, καθώς και η έρευνά του για τους θανάτους αφρικανών μεταναστών στη Μεσόγειο. Είναι συγγραφέας του βιβλίου «The Egyptians: A Radical History of Egypt’s Unfinished Revolution».
