«Ο συμβατικός καπιταλισμός πεθαίνει, και ο κόσμος οδεύει προς κάτι που θα θυμίζει ενός είδους κομμουνισμό». Τάδε έφη Macquarie Wealth Management Group, πολυεθνική επενδυτική τράπεζα, διαχειρίστρια funds και ψυχή του Αυστραλιανού καπιταλισμού.
Του Στέλιου Φωτεινόπουλου
Η κρίση που πλησιάζει με γοργούς ρυθμούς, δεν είναι άλλη μια κρίση υπερσυσσώρευσης ή μια χρηματοπιστωτική κρίση, και για αυτό μέτρα, όπως η ποσοτική χαλάρωση που ανακοίνωσε η ΕΚΤ ή οι περικοπές στα επιτόκια, που ανακοίνωσε η Τράπεζα της Αγγλίας, δεν είναι αρκετά.
Η πανδημία του covid-19, κάθε άλλο προσωρινές συνέπειες θα έχει στην παγκόσμια οικονομία. Γνώμη μου είναι ότι οι συνέπειες αυτές θα είναι πιο βαθιές και πιο βίαιες από αυτές που ακολούθησαν το κραχ του 2008.
Πρώτον, γιατί αυτό που διακυβεύεται σήμερα δεν είναι η αναπαραγωγή του οικονομικού συστήματος με τον ίδιο τρόπο που αυτό λειτουργεί εδώ και τουλάχιστον τέσσερις δεκαετίες. Αντίθετα, το διακύβευμα φαίνεται να είναι η νέα ισορροπία που θα προκύψει μεταξύ κρατικού παρεμβατισμού και αγορών και η αντιπαράθεση για τον νέο συσχετισμό σε διεθνές επίπεδο. Εξάλλου, η θεμελιώδης αρχή της νεοφιλελεύθερης οικονομίας, η οποία εμπεδώθηκε από τα περισσότερα κράτη του πλανήτη από την δεκαετία του 1970 και μετά, θέλει τις επιχειρήσεις και τα μέσα παραγωγής να αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερη αυτονομία από το κράτος, με σκοπό την ολοκληρωτική τους επιβολή στον οικονομικό χώρο και σχεδιασμό, σε μια προσπάθειά να επιτύχουν μεγιστοποίηση του κέρδους.
Ο δεύτερος λόγος που η οικονομική κρίση του covid-19 δεν θα αντιμετωπιστεί με το γνωστό handbook των οικονομικών κρίσεων του τελευταίου αιώνα, είναι γιατί αυτός που πλήττεται από την πανδημία, δεν είναι οι συνήθεις ύποπτοι, όπως το κεφάλαιο, τα μέσα παραγωγής ή οι φυσικοί πόροι.
Αντίθετα, πλήττεται η πιο πολύτιμη παράμετρος για την αναπαραγωγή του καπιταλισμού, η εργατική δύναμη. Με εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους καθημερινά να απομακρύνονται από τις δουλειές τους λόγω αυτοαπομόνωσης ή νόσησης, να απολύονται, και λιγότερους να πεθαίνουν, ο πιο κομβικός κρίκος στην καπιταλιστική διαδικασία σπάει.
Οι αγορές δεν είναι ούτε αόρατες, ούτε διανέμουν με τέλειο τρόπο τους πόρους, όπως ισχυρίζονται οι νεοφιλελεύθεροι στοχαστές. Αντίθετα, διαχρονικά και ειδικά κατά την οικονομική μεγέθυνση που ακολούθησε τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι αγορές βασίστηκαν στο κράτος και τον κεντρικό σχεδιασμό.
Η ύστερη ανακάλυψη της σημασίας του δημόσιου από την παγκόσμια οικονομία, δείχνει δύο πράγματα: α) ότι οι αγορές δεν έχουν απαντήσεις για όλα, β) το δημόσιο και ο κεντρικός σχεδιασμός, εφόσον έχει δημοκρατικά χαρακτηριστικά και είναι συμπεριληπτικός, είναι η πιο αποτελεσματική φόρμουλα οργάνωσης και κάλυψης των αναγκών μιας κοινωνίας.
Όλα αυτά στον υπόλοιπο κόσμο, γιατί στη Μεγάλη Βρετανία τα πράγματα είναι αρκετά διαφορετικά. Ενώ το σετ οδηγιών που ακολουθήθηκαν από τα κράτη, μιλούσε για μέτρα περιορισμού της εξάπλωσης του covid-19, στη Βρετανία ήδη από τις αρχές της προηγούμενης εβδομάδας ο Επικεφαλής Επιστημονικός Σύμβουλος της Κυβέρνησης Sir Patrick Vallance, σε δηλώσεις του, άφησε να εννοηθεί ότι το μεγαλύτερο τμήμα της κοινωνίας πρέπει να εκτεθεί επί τούτου στον ιό, για να μπορέσει να αποκτήσει ανοσία με τρόπο που θα απελευθερώσει τον Εθνικό Σύστημα Υγείας από ενδεχόμενη υπερφόρτωση περιστατικών το φθινόπωρο.
Οι λέξεις «αγορές» και «οικονομία» ακούστηκαν περισσότερες φορές στα κυβερνητικά ανακοινωθέντα από τη «δημόσια υγεία». Η βασική επιλογή της κυβέρνησης από τις αρχές του μήνα ήταν να λάβει «αόρατα» μέτρα, τα οποία δεν θα έξυναν τις λεπτές χορδές της ελεύθερης οικονομίας.
Σε συνέχεια αυτής της λογικής, όταν σε όλο τον υπόλοιπο κόσμο λαμβάνονταν έκτακτα μέτρα περιορισμού συναθροίσεων και μετακινήσεων, στην Αγγλία συνεχίζονταν κανονικά οι συναυλίες, τα συνέδρια, οι κομματικές καμπάνιες. Σε αντίθεση με την Ουαλία, τη Σκωτία και τη Βόρεια Ιρλανδία που είχαν τα αντανακλαστικά να κλείσουν σχολεία και να αναστείλουν δραστηριότητες, στην Αγγλία μόλις στα μέσα αυτής της εβδομάδας αποφασίστηκαν να κλείσουν σινεμά και σχολεία, ενώ όλα τα καταστήματα παραμένουν κανονικά ανοιχτά.
Η Συντηρητική Κυβέρνηση, παρά το γεγονός ότι αρχικά έκανε δεκτές εισηγήσεις που μιλούσαν για “ανοσία αγέλης” και για μη λήψη μέτρων, σταδιακά άρχισε να κάνει δεκτές προτάσεις για ήπια μέτρα τα οποία όμως δεν θα αναστάτωναν τις αγορές.
Οι λόγοι για αυτή την αλλαγή είναι απλοί: α) εσωκομματικές πιέσεις, οι οποίες προέρχονται από βουλευτές της περιφέρειας, β) επιστημονικές πιέσεις από τις ενώσεις γιατρών άλλα και από τον ίδιο τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, γ) ενδοκυβερνητικές πιέσεις που κάνουν λόγο για αυτοκτονικό σχέδιο το οποίο θέτει σε κίνδυνο την βασική εκλογική βάση των Συντηρητικών, τους άνω των 60.
Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, το βασικό χαρακτηριστικό της πολιτικής Τζόνσον είναι η σύγχυση. Την μία εβδομάδα τα “μέτρα φέρνουν αχρείαστο πανικό”, την δεύτερη εβδομάδα τα μέτρα θεωρούνται αναγκαία. Ήδη κύκλοι μέσα στη Βουλή των Λόρδων κάνουν λόγο για ολικό lockdown, το οποίο προετοιμάζεται νομοθετικά για τις επόμενες ημέρες (θα δούμε κατά πόσο θα προχωρήσει) και το οποίο θα επιχειρήσει να καταστείλει κάποιες από τις αντιδράσεις.
Ο νέος κεντρικός τραπεζίτης της Τράπεζας της Αγγλίας, μόλις την Τετάρτη, δήλωσε ότι θα χρειαστούν μέτρα, τα οποία θα πρέπει να ληφθούν για να μην εμπεδωθούν οι υφεσιακές τάσεις που ελλοχεύουν την επόμενη περίοδο από την εξάπλωση του ιού στην Βρετανία.
Tα σποραδικά μέτρα που επιτρέπουν σε εργαζόμενους να λάβουν πληρωμένη άδεια ώστε να αυτοαπομονωθούν ή η διευκόλυνση εγγυημένων από το κράτος δανείων για μικρομεσαίες επιχειρήσεις, έχουν την σημασία τους για τους εργοδότες, όμως όσο η γκρίζα ζώνη της αγοράς που περιλαμβάνει εκατοντάδες χιλιάδες επισφαλείς και μη σταθερές θέσεις εργασίας δεν προστατεύεται, ενώ το σοκ ζήτησης είναι ένα υπαρκτό σενάριο για την επόμενη περίοδο.
Η κρυφή γοητεία που ασκεί ο ισχυρός κρατικός παρεμβατισμός στη νεοφιλελεύθερη κυβέρνηση, εις βάρος της ελεύθερης αγοράς, πλέον δεν κρύβεται. Μόλις πριν από λίγες ημέρες, η κυβέρνηση αποφάσισε να πιέσει εργοστάσια να αφήσουν τα παραγωγικά τους σχέδια στην άκρη και αντί αυτών να παράξουν περισσότερα νοσοκομειακά εξαρτήματα για αναπνευστική στήριξη.
Η κίνηση αυτή, σφραγίζει το εξής συμπέρασμα: με τον πιο πρωτοφανή τρόπο πλέον καμία κυβέρνηση δεν εμπιστεύεται τις αγορές, τον σχεδιασμό τους και την επάρκειά τους να ανταποκρίνονται σε κρίσεις.
Η σχέση μεταξύ κράτους και ιδιωτικού τομέα σε συνθήκες διεθνοποιημένου καπιταλισμού δεν είναι απαραίτητα σχέση αντιπαραθετική. Ανάλογα όμως με τη διάρκεια αυτής της κρίσης, τα ποσοστά ανθρώπων που θα βγουν εκτός παραγωγικής διαδικασίας, τα κεφάλαια που θα ρουφήξει η δίνη της ύφεσης και η αναδιάταξη του δημοσίου τομέα σε παγκόσμια κλίμακα, θα κρίνουν το κατά πόσο θα είμαστε σε θέση να μιλάμε για αλλαγή οικονομικού μοντέλου ή απλά για διορθωτικές κινήσεις μικρής διάρκειας.
Για τον συγγραφέα
Ο Στέλιος Φωτεινόπουλος είναι Πολιτικός Αναλυτής σε θέματα Ευρωπαϊκής και Δημόσιας Πολιτικής.
