Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, η σκέψη να αναγνωριστούν νομικά δικαιώματα στη φύση ήταν ακόμα στα σπάργανα τόσο στο επίπεδο της περιβαλλοντικής νομικής θεωρίας, όσο και σε αυτό της δημόσιας συνείδησης.
Του Mihnea Tanasescu
Σήμερα, ο ποταμός Γουανγκανούι στη Νέα Ζηλανδία αναγνωρίζεται από το εγχώριο δίκαιο ως πρόσωπο, ενώ πρόσφατα αποδόθηκαν στον ποταμό Γάγγη της Ινδίας ανθρώπινα δικαιώματα. Αντίστοιχα, στο Εκουαδόρ το Σύνταγμα κατοχυρώνει «το δικαίωμα της φύσης στον σεβασμό της ακεραιότητάς της».
Τι σημαίνουν όλα αυτά;
Η μάχη για τον σεβασμό της φύσης
Η θεωρία της αναγνώρισης δικαιωμάτων στη φύση προτάθηκε για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1970 από τον αμερικανό νομικό και ακαδημαϊκό Κρίστοφερ Στόουν ως μια στρατηγική επιλογή στη μάχη υπεράσπισης του περιβάλλοντος.
Σε δικαστικούς αγώνες που αφορούν περιβαλλοντικά θέματα, πολλές υποθέσεις χάνονται επειδή δεν αναγνωρίζεται στους ανθρώπους που καταθέτουν την αγωγή έννομο συμφέρον, σύμφωνα με το γράμμα του νόμου. Για παράδειγμα, είναι πολύ δύσκολο για έναν ενάγοντα όπως η οικολογική οργάνωση Sierre Club να αποδείξει ότι είναι αυτή που έχει την αρμοδιότητα να καταθέσει μήνυση για μια περιβαλλοντική καταστροφή σε συγκεκριμένη έκταση και όχι ο ιδιοκτήτης αυτής της έκτασης.
Με άλλα λόγια, είναι δύσκολο για τους οικολόγους και τις περιβαλλοντικές οργανώσεις να υπερασπιστούν τη φύση στο δικαστήριο.
Για την υπέρβαση αυτού του εμποδίου ο Στόουν πρότεινε να αναγνωριστούν νομικά δικαιώματα στο ίδιο το περιβάλλον. Με αυτόν τον τρόπο θα μπορούσαν να υποβληθούν αγωγές βασισμένες στο έννομο συμφέρον του ίδιου του περιβάλλοντος ως φορέα δικαιωμάτων, και θα ενισχυόταν η δυνατότητα δικαστικών ακροάσεων για υποθέσεις περιβαλλοντικής καταστροφής.
Πέρασαν χρόνια μέχρι να μετατρέψει η νομική κοινότητα τη θεωρία σε πράξη. Το 2006, o δήμος της Ταμάκουα στην Πενσυλβάνια έγινε η πρώτη αμερικανική κοινότητα που αναγνώρισε δικαιώματα στις φυσικές εκτάσεις της επικράτειάς της. Έκτοτε, δεκάδες κοινότητες έχουν υιοθετήσει παρόμοιες διατάξεις.
Το «δικαίωμα στην ακεραιότητα»
Η φύση, σταδιακά, κερδίζει δικαιώματα διεθνώς.
Στο Εκουαδόρ, το άρθρο 71 του Συντάγματος (2008) δηλώνει ότι η φύση «έχει δικαίωμα στο συνολικό σεβασμό της ύπαρξης, της διατήρησης και της αναζωογόνησης των κύκλων ζωής της, της δομής, της λειτουργίας και των εξελικτικών διαδικασιών της».
Πρακτικά, αυτό σημαίνει ότι κάθε άνθρωπος, κοινότητα και κράτος μπορεί να απαιτήσει από τις αρχές του Εκουαδόρ να προστατεύσουν τα δικαιώματα της φύσης. Ένα από αυτά τα δικαιώματα, σύμφωνα με το άρθρο 72, είναι το δικαίωμα στην αποκατάσταση μετά από καταστροφή.
Η προσέγγιση του Εκουαδόρ στο ζήτημα των δικαιωμάτων της φύσης, που λίγο μετά υιοθετήθηκε και από τη Βολιβία, είναι αξιοσημείωτη για δύο λόγους. Πρώτον, αποδίδει στη φύση θετικά δικαιώματα, δηλαδή αξιώσεις σε κάτι συγκεκριμένο (αποκατάσταση, αναπαραγωγή, σεβασμός). Επίσης, επιλύει το ζήτημα της νομικής εκπροσώπησης με έναν γενικό τρόπο: ο καθένας μπορεί να προσφύγει στο δικαστήριο για την υπεράσπιση αυτών των δικαιωμάτων, ανεξάρτητα από την ύπαρξη ή μη ιδιοκτησιακής σχέσης με ένα κομμάτι γης.
Η πρώτη επιτυχημένη υπόθεση εκδικάστηκε το 2011 για τον ποταμό Βιλκαμπάμπα. Οι εκπρόσωποί του στο δικαστήριο ήταν ένα ζευγάρι Αμερικανών που είχαν μια ιδιοκτησία στις όχθες του. Οι δύο Αμερικανοί μήνυσαν την τοπική κυβέρνηση της επαρχίας Λόχα, στην οποία βρίσκεται ο ποταμός, για τον σχεδιασμό ενός δρόμου. Η δημιουργία του δρόμου θα σήμαινε την εναπόθεση μέσα στον ποταμό μεγάλης ποσότητας πετρωμάτων και άλλων υλικών από τις εκσκαφές.
Παρ’ όλα αυτά, σε μια γενική αποτίμηση, το Εκουαδόρ και η Βολιβία παρουσιάζουν αντιφατικά αποτελέσματα στην εφαρμογή αυτών των ρυθμίσεων. Και στις δύο χώρες, οι εξορυκτικές εταιρίες συνεχίζουν να εξαπλώνονται σε ιθαγενικές εκτάσεις, κυνηγώντας το πετρέλαιο (στο Εκουαδόρ) ή τα μεταλλεύματα (στη Βολιβία).
Στο Εκουαδόρ, ομάδες της κοινωνίας των πολιτών δίνουν μάχη για να υπερασπιστούν αποτελεσματικά τα δικαιώματα της φύσης, καθώς η εγχώρια οικονομία πολλές φορές είναι εξαρτημένη από τις ίδιες αυτές οικολογικά επιζήμιες εξορυκτικές δραστηριότητες που οι οργανώσεις στοχοποιούν.
Η ιδιότητα του προσώπου για τον Ποταμό Γουανγκανούι
Τα πράγματα πηγαίνουν καλύτερα στη Νέα Ζηλανδία, η οποία πέρασε τις πρώτες της διατάξεις για τα δικαιώματα της φύσης τον Μάρτιο του 2017.
Ο ποταμός Γουανγκανούι, που ρέει κατά μήκος του Βόρειου Νησιού, απέκτησε νομικό καθεστώς προσώπου. Αυτό σημαίνει ότι ο ποταμός –αλλά όχι συνολικά η φύση– μπορεί να αντιμετωπιστεί νομικά ως πρόσωπο σε μια δικαστική αίθουσα. Επίσης ο νόμος της Νέας Ζηλανδίας καθορίζει τους εκπροσώπους του ποταμού: μια επιτροπή που αποτελείται από μέλη της ιθαγενικής κοινότητας που πάλεψε για αυτά τα δικαιώματα, καθώς και από εκπροσώπους του Στέμματος (η Νέα Ζηλανδία είναι μέλος της Βρετανικής Κοινοπολιτείας).
Αυτή η φόρμουλα που θυμίζει περισσότερο τις αμερικανικές θεωρίες για τα δικαιώματα της φύσης, διαφέρει σημαντικά από το μοντέλο του Εκουαδόρ και της Βολιβίας, καθώς καθορίζει συγκεκριμένα τους υπερασπιστές της φύσης, αλλά δεν αναγνωρίζει θετικά δικαιώματα.
Αν για παράδειγμα αναγνωριζόταν στον ποταμό το δικαίωμα να ρέει προς την κανονική του κατεύθυνση, τότε οποιαδήποτε εκτροπή της ροής του θα συνιστούσε παραβίαση των δικαιωμάτων του. Καθώς στο δίκαιο της Νέας Ζηλανδίας αυτό το δικαίωμα απουσιάζει, το μόνο που αναγνωρίζεται είναι η νομική εκπροσώπησή του δικαστήριο, και έτσι ο προσδιορισμός των θετικών δικαιωμάτων αφήνεται στους νομικούς εκπροσώπους του.
Σε θεωρητικό επίπεδο, λοιπόν, οι εκπρόσωποι του ποταμού θα μπορούσαν κάποια στιγμή να επιχειρηματολογήσουν υπέρ της αλλαγής της κατεύθυνσης του ποταμού ως αναγκαίο βήμα για την επιβίωσή του (εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής για παράδειγμα).
Προτεραιότητα στις ιθαγενικές κοινότητες
Και στις τρεις χώρες που αναφέρθηκαν, οι ιθαγενικές κοινότητες παίζουν σημαντικό ρόλο στην υπεράσπιση των δικαιωμάτων της φύσης. Θεωρείται, έτσι, αυτονόητο ότι θα συνεχίσουν να έχουν αυτόν τον ρόλο και στο μέλλον. Άλλωστε, από την Κίνα μέχρι το Ελ Σαλβαδόρ, οι ιθαγενικές κοινότητες βρίσκονται στην πρώτη γραμμή των διεκδικήσεων για την προστασία του περιβάλλοντος.
Όμως υπάρχουν και ορισμένα προβλήματα γύρω από αυτό το ζήτημα. Οι ιθαγενικές κοινότητες δεν είναι μια ομοιογενής ομάδα που εγγενώς ενδιαφέρεται για το περιβάλλον.
Επιπλέον, αν ο νόμος δεν κατονομάζει συγκεκριμένα μια κοινότητα ως νομικό εκπρόσωπο των δικαιωμάτων της φύσης –όπως στην περίπτωση της Νέας Ζηλανδίας– είναι αμφίβολο αν η ιθαγενική κοινότητα που ενδιαφέρεται όντως για αυτά θα μπορέσει να φτάσει στο δικαστήριο.
Στο Εκουαδόρ και τη Βολιβία, οι σχετικές νομικές διατάξεις χρησιμοποιούν μια ηθικά φορτισμένη γλώσσα και αναφορές στις ιθαγενικές κοινότητες, επιχειρώντας να καταδείξουν ότι αυτές αποτελούν τους φύλακες των φυσικών θησαυρών της χώρας. Όμως στην πραγματικότητα η νομική εκπροσώπηση εκχωρείται προς πάσα κατεύθυνση και καμία από τις δύο υποθέσεις που εκδικάστηκαν στο Εκουαδόρ δεν εκπροσωπήθηκε από τις ιθαγενικές κοινότητες.
Η μία μήνυση κατατέθηκε από δύο Αμερικανούς στο όνομα του ποταμού Βιλκαμπάμπα, και η άλλη κατατέθηκε, το 2011, από το κράτος στο όνομα της φύσης των περιοχών Σαν Λορέντζο και Ελόι Αλφάρο, ενάντια σε μια μικρής κλίμακας εξορυκτική επιχείρηση. Το πνεύμα του νόμου σε αυτές τις περιπτώσεις μπορεί να παραβιάστηκε, αλλά το γράμμα του νόμου τηρήθηκε.
Η αμφίσημη γλώσσα μπορεί επίσης να οδηγήσει σε καταχρήσεις. Θεωρητικά, δεδομένου του ασαφούς ορισμού της εκπροσώπησης αλλά και της ίδιας της φύσης, οι πετρελαϊκές εταιρίες μπορεί στο μέλλον να χρησιμοποιήσουν αυτά τα δικαιώματα για να ενισχύσουν τα συμφέροντά τους σε σχέση με τα αποθέματα υδρογονανθράκων του Εκουαδόρ.
Οι πιο στενοί νομικοί ορισμοί που δίνει το δίκαιο της Νέας Ζηλανδίας μπορεί να αποδειχτούν αποτελεσματικότεροι μακροπρόθεσμα. Δίνοντας σε καθεμία από τις φυσικές οντότητες ξεχωριστά νομικό καθεστώς προσώπου και ορίζοντας συγκεκριμένους εκπροσώπους των δικαιωμάτων τους, η Νέα Ζηλανδία μπορεί με το πέρασμα του χρόνου να αλλάξει δραστικά ένα απολιθωμένο νομικό σύστημα που ακόμα αντιμετωπίζει τους ωκεανούς, τα βουνά και τα δάση πρωτίστως ως ιδιοκτησία, και να εξασφαλίσει το δικαίωμα της φύσης να εισακουστεί στο δικαστήριο.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο Τhe Conversation, στις 19 Ιουνίου 2017.
Για τον συγγραφέα
O Mihnea Tanasescu είναι συνεργαζόμενος ερευνητής στο Research Foundation Flanders, με έδρα το Free University of Brussels (VUB), στο Βέλγιο. Οι έρευνές του αφορούν τη σχέση ανάμεσα στους ανθρώπους και το φυσικό περιβάλλον τόσο από φιλοσοφική, όσο και από πολιτική σκοπιά. Οι πιο πρόσφατες έρευνές του εστιάζουν στην έννοια και την πρακτική της «ανα-φυσικοποίησης» [rewilding], καθώς και στην ενίσχυση της τοπικής συμμετοχής στην οικολογική αποκατάσταση.
