Ο Βίκτορ Όρμπαν αποτελεί τον μακροβιότερο εν ενεργεία ηγέτη κράτους-μέλους της ΕΕ. Tον Απρίλιο, το Fidesz, το κόμμα του οποίου ηγείται, κέρδισε για τέταρτη συνεχόμενη χρονιά τις βουλευτικές εκλογές. Σημαντικό ρόλο στο αυταρχικό πρόσωπο της διακυβέρνησής του παίζει το ζήτημα της χειραγώγησης της δημόσιας πληροφόρησης. Ο Ούγγρος πολιτικός επιστήμονας και κοινωνικός ψυχολόγος, Πέτερ Κρέκο, σε πρόσφατη έρευνά του, μιλά για το φαινόμενο της «πληροφοριακής απολυταρχίας», που, σύμφωνα με την ανάλυσή του, διέπει το πεδίο της ενημέρωσης στη χώρα του.
Συντακτική ομάδα pass-world.gr
Η διολίσθηση της Ουγγαρίας στον αυταρχισμό κορυφώθηκε με τις διαδοχικές αποφάσεις του Βίκτορ Όρμπαν, εν μέσω πανδημίας, που κήρυσσαν τη χώρα αρχικά σε «κατάσταση έκτακτης ανάγκης» με τη δυνατότητα διακυβέρνησης μέσω διαταγμάτων και εν συνεχεία σε «καθεστώς υγειονομικής κρίσης» , με ελάχιστη δυνατότητα κοινοβουλευτικού ελέγχου επί των κυβερνητικών αποφάσεων.
Παράλληλα, μια σειρά από παραβιάσεις, που αφορούν την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, τα δικαιώματα της LGBTQ+ κοινότητας, τον σεβασμό των προσφύγων και του δικαιώματος στο άσυλο, έχουν ήδη ενεργοποιήσει σε ευρωπαϊκό επίπεδο τη διαδικασία που προβλέπεται από Άρθρο 7 της Συνθήκης για την ΕΕ εις βάρος των χωρών για τις οποίες διαπιστώνεται κίνδυνος παραβίασης των βασικών ευρωπαϊκών αξιών και θεμελιωδών ελευθεριών.
Τίποτε από όλα αυτά δεν εμπόδισε το κόμμα του Όρμπαν να καταφέρει, τον Απρίλιο του 2022, τη μεγαλύτερη νίκη του μέχρι στιγμής. Μια νίκη που του επιτρέπει να διατηρήσει την πλειοψηφία δύο τρίτων στον Κοινοβούλιο, όντας έτσι σε θέση να αναθεωρήσει κατά βούληση το Σύνταγμα της χώρας.
Το φαινόμενο της πληροφοριακής απολυταρχίας
Ο Πέτερ Κρέκο, πολιτικός επιστήμονας και κοινωνικός ψυχολόγος, σε έρευνά του που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Journal of Illiberalism Studies, αναλύει μια κομβική πτυχή της ηγεμονίας του Βίκτορ Όρμπαν: τον έλεγχο που ασκεί στο πεδίο της ενημέρωσης.
«Η δημοκρατική οπισθοδρόμηση της Ουγγαρίας έχει λάβει αξιοσημείωτη προσοχή τα τελευταία χρόνια, με πολλά λαμπρά άρθρα που εξηγούν τον ανελεύθερο χαρακτήρα του καθεστώτος και με ιδιαίτερη έμφαση στο πώς το νομικό σύστημα έχει αλλάξει και πώς το σύστημα ελέγχων και ισορροπιών έχει κατεδαφιστεί», επισημαίνει ο Κρέκο.
Ωστόσο, όπως υποστηρίζει, λιγότερη επιστημονική προσοχή έχει δοθεί στη μηχανική της πολιτικής πληροφόρησης, που εμπεδώνει η ουγγρική κυβέρνηση στο δημόσιο πεδίο.
Επιστρατεύοντας την έννοια της «πληροφοριακής απολυταρχίας» [informational autocracy], ο Κρέκο εξετάζει τις τεχνικές χειραγώγησης του πεδίου της ενημέρωσης που αποδίδει στην κυβέρνηση Όρμπαν.
Σύμφωνα με τον Κρέκο, οι πρακτικές της ουγγρικής κυβέρνησης συνδυάζουν στρατηγικές που εισάγονται από τις δυτικές φιλελεύθερες δημοκρατίες, όπως διάφορες εκστρατείες μετά-αλήθειας, με θεωρίες συνωμοσίας, που αντλούνται από αυταρχικά καθεστώτα του ανατολικού κόσμου.
Προσωπείο δημοκρατικότητας
Η έννοια της «πληροφοριακής απολυταρχίας» ή της «δικτατορίας της περιστροφής» [spin dictatorship] χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τoν οικονομολόγο Sergei Guriev και τον πολιτικό επιστήμονα Daniel Treisman.
Ως πληροφοριακή απολυταρχία οι συγκεκριμένοι ερευνητές περιγράφουν νέα μοντέλα αυταρχικής διακυβέρνησης που δεν στηρίζονται πλέον τόσο στη μαζική καταστολή και τρομοκράτηση του πληθυσμού, όσο στη χειραγώγηση της πληροφορίας.
Οι ηγέτες της «πληροφοριακής απολυταρχίας» βασίζουν τη δημοφιλία τους στην εικόνα που κατορθώνουν να χτίσουν δημοσίως ως «αποτελεσματικοί ηγέτες», επισημαίνουν οι Guriev και Treisman. «Και για να το πετύχουν αυτό χρησιμοποιούν προπαγάνδα και φιμώνουν τα ενημερωμένα μέλη της ελίτ με προσεταιρισμό ή λογοκρισία», αναφέρουν οι ίδιοι.
Οι θεμελιωτές του όρου περιγράφουν ως βασικά χαρακτηριστικά τέτοιου είδους καθεστώτων, καταρχάς τη χαμηλή άσκηση μαζικής καταστολής εις βάρος των πολιτικών τους αντιπάλων.
Η άσκηση μαζικής βίας θα αποδυνάμωνε την εικόνα του αποτελεσματικού ηγέτη. Αντί αυτής, τα καθεστώτα «πληροφοριακής απολυταρχίας» χρησιμοποιούν άλλες μεθόδους, όπως η δωροδοκία και ο προσεταιρισμός των ελίτ ή η φίμωση του Τύπου.
Σε αυτό το πλαίσιο εμπίπτει απόλυτα και η περίπτωση της Ουγγαρίας, σύμφωνα με την έρευνα του Κρέκο. Ενώ δείκτες, όπως του Economist Intelligence Unit ή της έκθεσης του Freedom House, δείχνουν σαφώς μια σταδιακή και σταθερή πτώση της ποιότητας της δημοκρατίας στην Ουγγαρία, το επίπεδο των πολιτικών ελευθεριών εξακολουθεί να αξιολογείται υψηλότερα. Και παρά τη μείωση της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης, δεν υπάρχουν προφανείς περιπτώσεις πολιτικών φυλακίσεων, αναφέρει ο Κρέκο.
Το δεύτερο χαρακτηριστικό αυτών των καθεστώτων, όπως υποστηρίζουν οι Guriev και Treisman, είναι ότι μιμούνται τη δημοκρατία και διατηρούν θεσμικά ένα δημοκρατικό προσωπείο.
Το τρίτο χαρακτηριστικό είναι ότι έχουν υψηλή υποστήριξη μεταξύ των λιγότερο μορφωμένων πολιτών.
«Οι ερευνητές του 21 Research Center δημιούργησαν 14 κατηγορίες με βάση την οικονομική και κοινωνική κατάσταση (συμπεριλαμβανομένου του μορφωτικού επιπέδου) του ουγγρικού πληθυσμού και διαπίστωσαν ότι η υποστήριξη προς το κυβερνών κόμμα Fidesz αυξάνεται σταδιακά όσο πιο κάτω πηγαίνει κανείς στην κοινωνικοοικονομική κλίμακα», αναφέρει ο Κρέκο.
Εν ολίγοις: οι άνθρωποι που χάνουν οικονομικά από το καθεστώς του Όρμπαν είναι και οι πιο ενθουσιώδεις υποστηρικτές του.
Το γεγονός αυτό αποκαλύπτει, σύμφωνα με την έρευνα του Πέτερ Κρέκο, τη δύναμη της συμβολικής πολιτικής: αυτοί οι ψηφοφόροι μπορεί να είναι οικονομικά χαμένοι, αλλά είναι νικητές όσον αφορά το συμβολικό κεφάλαιο και την πολιτική της ταυτότητας.
Τέταρτο και τελευταίο χαρακτηριστικό αυτών των μορφών διακυβέρνησης είναι ότι κινούνται με λιγότερο ιδεολογικά χαρακτηριστικά από άλλες μορφές απολυταρχίας και τους αρέσει να δίνουν έμφαση στην ικανότητα και την απόδοση έναντι της βίας. Αυτό το χαρακτηριστικό ίσως ταιριάζει λιγότερο στη διακυβέρνηση Όρμπαν: πράγματι και ο ίδιος δίνει έμφαση στη ρητορική της επάρκειας και των επιδόσεων, ωστόσο ο λόγος του είναι άκρως ιδεολογικός ως προς την υποστήριξη υπερσυντηρητικών αξιών, τη χρήση ισχυρών εχθρικών εικόνων και θεωριών συνωμοσίας για την κινητοποίηση του εκλογικού σώματος, αναφέρει ο Κρέκο.
Η έρευνα του Κρέκο υποστηρίζει ότι οι ηγέτες αυτών των καθεστώτων χειραγωγούν την πληροφορία μέσα από έναν συνδυασμό λαϊκισμού και συγκεντρωτισμού στον έλεγχο της ενημέρωσης.
«Ενώ οι λαϊκιστές μπορεί να επιτίθενται ή να παρακάμπτουν τα ελεγχόμενα από το κράτος μέσα ενημέρωσης, οι ηγέτες της πληροφοριακής απολυταρχίας τα θεωρούν σχεδόν πάντα ως απαραίτητο εργαλείο. Ενώ το καθεστώς του Όρμπαν είναι σαφώς λαϊκιστικό στη ρητορική και τις στρατηγικές μαζικής κινητοποίησης, η προσέγγισή του στην πολιτική πληροφόρησης είναι συγκεντρωτική, ελεγχόμενη και προωθούμενη από το κράτος», αναφέρει ο ίδιος.
Ο έλεγχος των μέσων ενημέρωσης
Σύμφωνα με τα στοιχεία που παραθέτει ο Κρέκο, «η ουγγρική αγορά μέσων ενημέρωσης έχει γνωρίσει μεγάλης κλίμακας συγκεντρωτισμό από τότε που ανέλαβε την εξουσία η δεύτερη κυβέρνηση Όρμπαν το 2010».
«Η κυβέρνηση χρησιμοποίησε νομοθετικά και άτυπα μέσα για να αποκτήσει τον έλεγχο της αγοράς των μέσων ενημέρωσης και να ξεπεράσει το υποτιθέμενο πλεονέκτημα των αριστερών-φιλελεύθερων μέσων», διαμορφώνοντας μια «κομματική αποικιοποίηση» των ουγγρικών μέσων ενημέρωσης, αναφέρει η έρευνα.
«Το 2018, σε μια σοβαρή επίθεση κατά του πλουραλισμού των μέσων ενημέρωσης στην Ουγγαρία, περισσότερα από 500 μέσα ενημέρωσης εντάχθηκαν σε ένα τεράστιο ίδρυμα μέσων ενημέρωσης με την ονομασία KESMA (Central European Press and Media Foundation), πράγμα που σημαίνει ότι οι “ιδιοκτήτες” αυτών των μέσων ενημέρωσης ουσιαστικά στερήθηκαν τα περιουσιακά τους στοιχεία, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας τους, χωρίς τη δέουσα αποζημίωση», σημειώνει ο Κρέκο.
«Τέτοιοι ελιγμοί –για να το πούμε ήπια– θα ήταν άκρως πρωτοφανείς σε λειτουργικά, πλουραλιστικά περιβάλλοντα μέσων ενημέρωσης και δεν θα πρέπει να αφήνουν καμία αμφιβολία ότι οι “ιδιωτικές” εξαγορές που προηγήθηκαν αυτής της κίνησης ήταν όλες πολιτικά ελεγχόμενες και ενορχηστρωμένες από ειδήμονες και διαμορφωτές στρατηγικής των μέσων ενημέρωσης που υποστηρίζουν το Fidesz», σημειώνεται στην έρευνα.
«Ως αποτέλεσμα αυτών των βημάτων, η Ουγγαρία διαθέτει σαφώς το πιο συγκεντρωτικό σύστημα μέσων ενημέρωσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση», επισημαίνει ο ερευνητής.
Μετά-αλήθεια και θεωρίες συνωμοσίας
«Το ουγγρικό “καθεστώς της μετα-αλήθειας” βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι μεταξύ παρελθόντος και παρόντος. Συνδυάζει μηνύματα από την Ανατολή και τη Δύση», αναφέρει ο Κρέκο.
Όπως επισημαίνει, τα μηνύματα της κυβέρνησης Όρμπαν στον δημόσιο λόγο συνδυάζουν τις καταστροφολογικές αφηγήσεις σχετικά με την κατάσταση της Δύσης –που την απεικονίζουν ως μια παραπαίουσα περιοχή στον απόηχο της μαζικής μετανάστευσης, της πολυπολιτισμικότητας και του “υπερφιλελευθερισμού”– με εργαλεία και μηνύματα από τον δυτικό κόσμο της μετα-αλήθειας του Ντόναλντ Τραμπ.
«Η ρητορική της ουγγρικής κυβέρνησης αποτελείται από εύκολα κατανοητά, ενιαία μηνύματα που επιλέγονται βάσει ερευνών που διεξάγονται από φιλοκυβερνητικές δεξαμενές σκέψης», είναι ένα από τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει η έρευνα του Κρέκο.
Τέλος, αναφορικά με τον τρόπο που ενσωματώνει το καθεστώς Όρμπαν τις θεωρίες συνωμοσίας, η έρευνα του Κρέκο παρουσιάζει κάποιες ενδιαφέρουσες διαστάσεις.
«Στις πληροφοριακές απολυταρχίες, οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν διαφορετική λειτουργία από ό,τι στις δημοκρατίες. Στις δημοκρατίες, οι θεωρίες συνωμοσίας συνήθως στοχεύουν αυτούς που βρίσκονται στην εξουσία», σημειώνει η έρευνα.
Ωστόσο, όπως επισημαίνεται, στην περίπτωση της Ουγγαρίας οι θεωρίες συνωμοσίας επιστρατεύονται για την ενίσχυση της ηγεμονίας των ίδιων των κυβερνώντων – ένα στοιχείο που επίσης παραπέμπει στη διακυβέρνηση του Ντόναλντ Τραμπ.
«Τα αυταρχικά καθεστώτα μπορούν να εργαλειοποιήσουν τις θεωρίες συνωμοσίας από θέση ισχύος για να κινητοποιήσουν τις βάσεις τους και να νομιμοποιήσουν τους εαυτούς τους και τη συγκέντρωση της εξουσίας τους», καταλήγει ο Πέτερ Κρέκο.
Διαβάστε ολόκληρη την έρευνα του Péter Krekó στο Illiberalism.
Διαβάστε επίσης:
