Μια σειρά από αγώνες ιθαγενικών κοινοτήτων και περιβαλλοντικών οργανώσεων επικεντρώνονται τα τελευταία χρόνια στην υπεράσπιση του ζωτικού πλούτου των ποταμιών, που απειλούνται από την αλόγιστη ανθρώπινη χρήση.
Της Βασιάννας Κωνσταντοπούλου
Συνδεδεμένα με την επιβίωση της ανθρωπότητας, τα ποτάμια αντιπροσωπεύουν αναπόσπαστο τμήμα της ανθεκτικότητας ευρύτερων οικοσυστημάτων, στηρίζουν την άρδευση καλλιεργούμενων εκτάσεων και την αλιεία και αποτελούν πηγή παραγωγής ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.
Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο η ανθρώπινη δραστηριότητα εκμεταλλεύεται τις υδάτινες αυτές αρτηρίες του πλανήτη απειλεί σε ανησυχητικό βαθμό τη βιωσιμότητά τους.
Η τοποθέτηση φραγμάτων, η εκτροπή της πορείας των ποταμιών, η μόλυνσή τους από πλαστικό και άλλες ουσίες, καθώς και η υπεράντληση νερού, αποτελούν αιτίες μιας σοβαρότατης διατάραξής τους.
Σε έρευνα που δημοσιεύτηκε, προ τριετίας, στο περιοδικό Nature, οι επιστήμονες προειδοποιούσαν ότι ένας μεγάλος αριθμός ποταμιών παγκοσμίως απειλείται με «αργή αποξήρανση» λόγω της υπεράντλησης νερού από τις φυσικές υπόγειες δεξαμενές που τροφοδοτούν τη ροή τους.
Παράλληλα, άλλες μελέτες κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για την πτώση της στάθμης των ποταμών, λόγω της κλιματικής αλλαγής, σε ιδιαίτερα ευάλωτες περιοχές, όπως αυτές της Δυτικής Αφρικής.
Αντίστοιχα, ο ρυθμός απώλειας των ζωντανών οργανισμών που ζουν στα γλυκά νερά –τα ψάρια, τα αμφίβια, τα θηλαστικά και τα ερπετά– τα κατατάσσει στα πιο απειλούμενα είδη του πλανήτη, σύμφωνα με έρευνες.
Οι έκπτωτοι θεοί
Στο ντοκιμαντέρ της Τζένιφερ Πίντομ και του Τζόζεφ Νιζέτι, με τίτλο “River”, που βγήκε πρόσφατα στις ελληνικές κινηματογραφικές αίθουσες, τα ποτάμια αποτυπώνονται μέσα από εναέριες λήψεις σε όλη τους την εντυπωσιακή ομορφιά και ευθραυστότητα.
Όπως εξηγούν οι δημιουργοί, σε πολλούς πολιτισμούς και κοινότητες τα ποτάμια λατρεύονταν ως θεότητες, λόγω της εξαιρετικά μεγάλης σημασίας τους για την επιβίωση και τη διαμόρφωση της ανθρώπινης ζωής.
Με κεντρικό ρόλο στην πνευματική ζωή και τις παραδόσεις πολλών ιθαγενικών κοινοτήτων μέχρι και σήμερα, τα ποτάμια αποτελούν μέρος της ιερής ιστορικής τους κληρονομιάς.
Για αυτό και οι ιθαγενικοί λαοί πρωταγωνιστούν σε πρωτοβουλίες νομικής προστασίας των ποταμιών εναντίον σχεδίων καταστροφικής επιχειρηματικής εκμετάλλευσής τους.
«Το νερό είναι ζωή», είναι μια φράση της λαϊκής σοφίας που κληροδότησαν στους ινδιάνικους πληθυσμούς της Αμερικής οι αιώνες της συμβίωσής τους με τη φύση. Ένα σύνθημα το οποίο επανοηματοδοτούν σήμερα στις προσπάθειές τους για την υπεράσπιση της βιωσιμότητάς των ποταμιών, όπως συνέβη στους ιθαγενικούς αγώνες του Στάντινγκ Ροκ και σε αυτούς για την προστασία του ποταμού Κολοράντο.
«Σήμερα, σχεδόν δεν υπάρχει ποτάμι χωρίς γέφυρα, φράγμα ή χωρίς να έχει υποστεί εκτροπή. H τεράστια κλίμακα του ανθρώπινου εγχειρήματος έχει αρχίσει να υπερβαίνει τις δυνατότητες των ποταμών του πλανήτη. Οι θεοί μας έχουν πλέον μετατραπεί σε υποτελείς μας», είναι μια από τις διαπιστώσεις του ντοκιμαντέρ “River”.
Ωστόσο, η συνειδητοποίηση του πόσο ευάλωτος είναι ο υδάτινος αυτός πλούτος και οι επιπτώσεις της αποξήρανσης και τις μόλυνσής των ποταμιών ιδιαίτερα για τις πιο φτωχές κοινότητες του πλανήτη, έχουν οδηγήσει σε μια σειρά κορυφαίων πρωτοβουλιών.
Δύο πολύ σημαντικά παραδείγματα είναι η απόδοση της νομικής ιδιότητας του «προσώπου» [environmental personhood] σε πολλά ποτάμια του πλανήτη και οι προσπάθειες αφαίρεσης μη λειτουργικών και επιβλαβών φραγμάτων από τα ποτάμια.
Τα ποτάμια ως «πρόσωπα»
Η απόδοση της ιδιότητας του νομικού προσώπου σε πολλά ποτάμια του πλανήτη είναι μια νίκη περιβαλλοντικών οργανώσεων και ιθαγενικών κοιντότητων σε αρκετές χώρες.
Ο ποταμός Γουανγκανούι στη Νέα Ζηλανδία, ο Γάγγης της Ινδίας και πιο πρόσφατα όλα τα ποτάμια του Μπαγκλαντές αναγνωρίζονται από το δίκαιο των συγκεκριμένων χωρών ως νομικά πρόσωπα, που οφείλουν να απολαμβάνουν την ίδια προστασία με κάθε άλλο ζώντα οργανισμό.
Η απόδοση της ιδιότητας του προσώπου συνεπάγεται ότι τα ποτάμια αυτά αποκτούν το δικαίωμα να υπάρχουν και να αναπτύσσονται όπως κάθε άλλος έμβιος οργανισμός. Η πρόκληση βλάβης ή η παραβίαση αυτού του δικαιώματος από την ανθρώπινη δραστηριότητα έχει επομένως νομικές συνέπειες.
Όπως εξηγεί ο ερευνητής Μινέα Τανασέσκου, «η θεωρία της αναγνώρισης δικαιωμάτων στη φύση προτάθηκε για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1970 από τον αμερικανό νομικό και ακαδημαϊκό Κρίστοφερ Στόουν ως μια στρατηγική επιλογή στη μάχη υπεράσπισης του περιβάλλοντος».
«Σε δικαστικούς αγώνες που αφορούν περιβαλλοντικά θέματα, πολλές υποθέσεις χάνονται επειδή δεν αναγνωρίζεται στους ανθρώπους που καταθέτουν την αγωγή έννομο συμφέρον, σύμφωνα με το γράμμα του νόμου. […] Για την υπέρβαση αυτού του εμποδίου ο Στόουν πρότεινε να αναγνωριστούν νομικά δικαιώματα στο ίδιο το περιβάλλον. Με αυτόν τον τρόπο θα μπορούσαν να υποβληθούν αγωγές βασισμένες στο έννομο συμφέρον του ίδιου του περιβάλλοντος ως φορέα δικαιωμάτων, και θα ενισχυόταν η δυνατότητα δικαστικών ακροάσεων για υποθέσεις περιβαλλοντικής καταστροφής», αναφέρει ο Τανασέσκου στο άρθρο του στο Conversation.
Το γεγονός ότι πολλά ποτάμια πλέον απολαμβάνουν αυτό το δικαίωμα αποτελεί όχι απλώς μια περιβαλλοντική νίκη, αλλά και ένα σημαντικό νομικό προηγούμενο που επιστρατεύουν κοινότητες που εναντιώνονται σε επιβλαβή σχέδια σε άλλα ποτάμια, τα οποία δεν κατοχυρώνονται με την ίδια προστασία.
Μεταξύ των χωρών που έχουν αγκαλιάσει τη φιλοσοφία των δικαιωμάτων στη φύση, το Μπαγκλαντές θεωρείται μια παραδειγματική περίπτωση για την απόφαση της νομικής προστασίας όλων των ποταμιών του, το 2019. Σε άλλες χώρες, έχουν παραχωρηθεί νομικά δικαιώματα σε μεμονωμένα υδάτινα σώματα, ενώ στο Μπαγκλαντές παρέχεται αυτή η αυξημένη προστασία σε όλα τα ποτάμια της χώρας.
Αφαίρεση φραγμάτων
Ένας ακόμα σημαντικός άξονας πρωτοβουλιών για την προστασία των ποταμιών είναι η αφαίρεση απαρχαιωμένων φραγμάτων.
Παρά το γεγονός ότι τα φράγματα έχουν υπάρξει σημαντικά τόσο στην παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας, όσο και στην αποτροπή πλημμυρών, αρκετά από αυτά αποδεικνύονται επιβλαβή στο πέρασμα των δεκαετιών.
Όπως εξηγεί ο Τομ Κίρναν της περιβαλλοντικής οργάνωσης American Rivers, σε άρθρο του στο Undark, πολλά φράγματα έχουν χάσει πια τη χρησιμότητά τους, είναι φθαρμένα και δεν μπορούν να αναβαθμιστούν σύμφωνα με τις σύγχρονες προδιαγραφές, κινδυνεύουν να καταρρεύσουν και δεν παρέχουν πλέον οφέλη.
«Τα φράγματα μπορούν να προκαλέσουν σημαντική ζημιά. Δημιουργούν στάσιμες δεξαμενές που απελευθερώνουν μεθάνιο, ένα αέριο του θερμοκηπίου 80 φορές πιο ισχυρό από το διοξείδιο του άνθρακα. Οι κατασκευές αυτές μπορεί επίσης να διαταράξουν τη μετανάστευση των ψαριών και της άγριας ζωής και να καταστρέψουν τους υδάτινους οικοτόπους», αναφέρει ο Κίρναν.
Όπως υπογραμμίζει, τα φράγματα ήταν και εξακολουθούν να είναι η κύρια αιτία εξαφάνισης των ψαριών του γλυκού νερού.
«Επτά φράγματα στον ποταμό Coosa στην Αλαμπάμα προκάλεσαν την εξαφάνιση σχεδόν 40 ειδών γλυκού νερού, καθιστώντας αυτή την εξέλιξη ένα από τα χειρότερα είδη μαζικής εξαφάνισης που έχουν καταγραφεί στη Βόρεια Αμερική», συμπληρώνει.
Τα φράγματα εμποδίζουν την μετακίνηση ψαριών στους τόπους αναπαραγωγής τους, ενώ συχνά στερούν από τους ποταμούς τη ροή της πολύτιμης λάσπης τους που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της ισορροπίας των οικοσυστημάτων τους.
Σε αυτό το πλαίσιο, η προσπάθεια αφαίρεσης τεσσάρων μη λειτουργικών πλέον φραγμάτων στον ποταμό Κλαμάθ των ΗΠΑ, που θα αρχίσει την επόμενη χρονιά, θεωρείται μια επιτυχία των αγώνων των φυλών Yurok, Karuk, Hoopa Valley, Klamath και άλλων αυτόχθονων φυλών της περιοχής, που υποστηρίζουν την κατάργηση των φραγμάτων εδώ και δεκαετίες.
Όπως εξηγεί ο Κίρναν, τα συγκεκριμένα φράγματα δεν μπορούσαν να αναβαθμιστούν σύμφωνα με τα σύγχρονα πρότυπα λειτουργίας, ενώ, σύμφωνα με τον ίδιο, η ποσότητα ενέργειας που αυτά παρήγαγαν μπορεί να αντισταθμιστεί με νέες, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και βελτιώσεις της αποδοτικότητας.
Η αποφραγματοποίηση είναι μια απόφαση που χρειάζεται να βασίζεται σε ακριβή δεδομένα αναφορικά με τη χρησιμότητά, τα οφέλη και τις βλάβες που προκαλεί κάθε φράγμα.
Ωστόσο από μια αιρετική ιδέα, σήμερα έχει μετατραπεί σε ένα αίτημα που διατυπώνεται από ολοένα και περισσότερες περιβαλλοντικές πρωτοβουλίες ως σημαντικό βήμα για την προστασία της βιωσιμότητας των ποταμιών.
«Περισσότερα από 1.900 φράγματα έχουν αφαιρεθεί σε εθνικό επίπεδο από τις αρχές του 1900, με περισσότερα από 800 φράγματα να έχουν αφαιρεθεί τα τελευταία 10 χρόνια και περισσότερα από 50 μόνο πέρυσι», αναφέρει ο Κίρναν ως προς την εικόνα που επικρατεί στις ΗΠΑ.
«Η κατάργηση των φραγμάτων θεωρούνταν κάποτε ριζοσπαστική ιδέα. Τώρα, αγκαλιάζεται ως μια ουσιαστική στρατηγική για την αναζωογόνηση των υποδομών και της οικονομίας μας και για την αντιμετώπιση των αλληλένδετων προκλήσεων της κλιματικής αλλαγής, της αδικίας και της απώλειας της βιοποικιλότητας. […] Όταν επενδύουμε σε καθαρά, ελεύθερα ρέοντα ποτάμια, επενδύουμε στη συλλογική μας ευημερία και στο μέλλον μας», καταλήγει ο ίδιος.
Διαβάστε επίσης:
«Όταν ένα ποτάμι γίνεται πρόσωπο»
«Τραμπ εναντίον Στάντινγκ Ροκ»
Ήχοι του δάσους: Μια διαδικτυακή πλατφόρμα συγκεντρώνει τη «μουσική» του πλανήτη
