«Όχι μεταθανάτια έκδοση» ήταν η ρητή οδηγία που είχε αφήσει ο Μισέλ Φουκώ, λίγα χρόνια πριν από τον θάνατό του το 1984. Παρ’ όλα αυτά, 34 χρόνια μετά, οι διαχειριστές του έργου του αποφάσισαν την έκδοση του τέταρτου τόμου της «Ιστορίας της σεξουαλικότητας», υπό τον τίτλο «Οι εξομολογήσεις της σάρκας» [1].
Η πρόσβαση σε ένα σημαντικό και πολυαναμενόμενο κείμενο της φουκοϊκής εργογραφίας προκάλεσε το ενδιαφέρον μελετητών και αναγνωστών του μεγάλου γάλλου φιλοσόφου, συνοδεύτηκε όμως από σοβαρές ενστάσεις για το κατά πόσο η έκδοση του βιβλίου παραβιάζει τη βούληση του δημιουργού του.
Ο Frederic Gros, φιλόσοφος, μελετητής του έργου του Φουκώ και επιμελητής σημαντικών σεμιναρίων του Φουκώ στο Collège de France –που επίσης εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του με βάση τις σημειώσεις του–επιμελήθηκε και τις Εξομολογήσεις της σάρκας.
Ο Gros, τοποθετούμενος στον έντονο διάλογο που αναπτύχθηκε γύρω από τη συγκεκριμένη έκδοση, υποστηρίζει ότι πρόκειται για ένα χειρόγραφο ολοκληρωμένο και δουλεμένο σε όλες τις λεπτομέρειές του από τον Φουκώ, το οποίο είχε αποστείλει ο ίδιος προς δακτυλογράφηση στις εκδόσεις Gallimard, ήδη από το 1982 . Σύμφωνα με τον Gros, απέμεναν μόνον οι τυπογραφικές διορθώσεις του Φουκώ στο δακτυλογραφημένο κείμενο, τις οποίες δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει.
Από την άλλη πλευρά, αναλυτές αντιτείνουν ότι από την περίοδο της πρώτης αποστολής του χειρογράφου στον εκδοτικό οίκο, η ανάλυση του Φουκώ μετακινήθηκε σημαντικά, αλλά η κατάσταση της υγείας του δεν του επέτρεπε πλέον να δουλέψει πάνω στο κείμενο.
Πρόκειται για ένα σημαντικό κείμενο που εντάσσεται στη μεγάλη ιστορική μελέτη του Φουκώ πάνω στο ζήτημα της σεξουαλικότητας. Πράγματι, όμως, η πρόσβασή μας σε αυτό στερείται των επεξηγήσεων, των αποσαφηνίσεων και των μάχιμων επιχειρημάτων πάνω στις προτάσεις του, που ο Φουκώ ανέπτυσσε πάντοτε μετά την έκδοση των βιβλίων του.
Παρουσιάζουμε, στη συνέχεια, μεταφρασμένη τη συνέντευξη του επιμελητή του τόμου Frederic Gros στην Humanité, όπου διατυπώνει τη δική του πρόσληψη για το συγκεκριμένο έργο.
Συνέντευξη στον Nicolas Dutent
Μετάφραση-Εισαγωγή: συντακτική ομάδα pass–world
Ερ: Ποια θέση κατέχουν οι “Εξομολογήσεις της σάρκας” στο έργο του Μισέλ Φουκώ, και ειδικότερα στην Ιστορία της σεξουαλικότητας;
Απ: Έχουμε να κάνουμε εδώ με μια πολύ σημαντική, επεξεργασμένη και ταυτόχρονα παθιασμένη μελέτη του πρώιμου χριστιανισμού της εποχής μας, μέσα από το φίλτρο της σεξουαλικότητας. Τα βιβλία του Φουκώ που έχουν δημοσιευτεί μέχρι σήμερα επικεντρώνονταν κατά κύριο λόγο είτε στη δυτική νεωτερικότητα (16ος-19ος αιώνας)–πραγματοποιώντας μια αρχαιολογία των Λόγων (οι ανθρωπιστικές επιστήμες) ή μια γενεαλογία των εξουσιών (η κανονικοποιητική πειθάρχηση)– είτε στην εμπειρία των απολαύσεων κατά την αρχαιότητα.
Είναι το πρώτο βιβλίο του Φουκώ που αφιερώνεται εξολοκλήρου στα δόγματα (πάνω στον γάμο, την παρθενία, το αμάρτημα της ασωτίας), τα τελετουργικά, τις πρακτικές (βάπτιση, μετάνοια) που ανέπτυξαν οι εκκλησιαστικοί Πατέρες των πρώτων αιώνων.
Αυτό το κείμενο έρχεται, λοιπόν, να συμπληρώσει τη μελέτη της σεξουαλικότητας, εξετάζοντας τη θέση της στην χριστιανική αρχαιότητα. Η εξέταση αυτής της πλευράς του χριστιανισμού είναι κρίσιμη για τον Φουκώ, γιατί όσο η αρχαιοελληνική εμπειρία είναι απομακρυσμένη από τη δική μας, τόσο αντιθέτως η σύγχρονη εμπειρία μας ως «υποκειμένων της επιθυμίας» αντλεί τα θεμελιακά και κρυφά στοιχεία της από πρακτικές του εαυτού που αναπτύχθηκαν στα πρώτα χριστιανικά μοναστήρια ή από τις πραγματείες για τη σεξουαλικότητα του Αδάμ. Θα μπορούσαμε, ακόμα, να πούμε ότι οι Εξομολογήσεις της σάρκας συνιστούν μια αρχαιολογία της ψυχανάλυσης.
Ερ: Ο όμορφος τίτλος που επιλέχθηκε για αυτό το κείμενο δεν είναι, βεβαίως, αθώος. Για ποιες εξομολογήσεις πρόκειται; Ποια «καινούργια εμπειρία» παράγεται γύρω από το σώμα στις περιόδους που εξετάζονται;
Απ: Χρειάζεται ουσιαστικά να επιχειρήσουμε να σκεφτούμε μια ριζική καινοτομία όσον αφορά τη σχέση μας με το φύλο μας, μια σχέση τελικά μη αναγώγιμη στην αρχαία εμπειρία των «αφροδισίων» (τις σαρκικές απολαύσεις που αυτή τη στιγμή διαμορφώνονται και ρυθμίζονται από τις ιατρικές οδηγίες –με τη συχνότητά τους να διαφοροποιείται ανάλογα με τις ηλικίες, για παράδειγμα– ή ακόμα και από φιλοσοφικές διδαχές που αφορούν τη σεξουαλική συμπεριφορά μέσα στον γάμο).
Η εμπειρία της σάρκας είναι ο τόπος μιας καινούργιας, ειδικής εμπειρίας, που σημαδεύεται από έναν μυστικισμό της παρθενίας, μια πρωτόγνωρη εννοιολόγηση της σεξουαλικότητας του παντρεμένου ζευγαριού, μέσα στην οποία υπάρχει η φροντίδα για την αποχή του άλλου, αλλά ταυτόχρονα μια πρόσκληση στην ενδελεχή εξέταση των προσωπικών επιθυμιών για να αποκαλυφθεί σε αυτές κάποια δαιμονική τάση.
Ερ: Θεωρητικό διακύβευμα του βιβλίου είναι να καταδείξει τον διαμορφωτικό και σταθερό ρόλο που διαδραμάτισε η θρησκεία στη σεξουαλική συμπεριφορά;
Απ: Το πιο σημαντικό ζήτημα αφορά καταρχάς την υπέρβαση μιας επίμονης παρανόησης που συνίσταται στο να συμπυκνώνουμε το χριστιανικό δόγμα για τη σεξουαλικότητα στην ενοχή και την απαγόρευση. Ο χριστιανισμός κατέστησε τη σάρκα μας δυστυχή. Ο Φουκώ υπενθυμίζει καταρχάς ότι οι βασικές αρχές της σεξουαλικής εγκράτειας (ο αποκλειστικά αναπαραγωγικός ρόλος του σεξ, η υποχρέωση πίστης στο πλαίσιο του γάμου, η απαξίωση του ομοφυλοφιλικού έρωτα) είχαν ήδη διατυπωθεί από τους πολυθεϊστές φιλοσόφους και παρουσιάζουν μια εντυπωσιακή συχνότητα μέσα στη ιστορία. Ο χριστιανισμός σίγουρα καινοτομεί, αλλά όχι ενισχύοντας τις απαγορεύσεις. Επινοεί, αλλά όχι δημιουργώντας νέα αντικείμενα λογοκρισίας, ούτε αυξάνοντας την ένταση της σεξουαλικής μας ενοχής.
Ενώ μπορεί να έχουμε την τάση να πούμε ότι ο χριστιανισμός επιχείρησε να περιορίσει, να καταργήσει, να αρνηθεί τη σημασία της σεξουαλικότητας, ο Φουκώ δείχνει αντίθετα την απολύτως κεντρική, αποφασιστική θέση της στη συγκρότηση του υποκειμένου.
Οι εκκλησιαστικοί Πατέρες, από τον Τερτιλιανό και τον Αυγουστίνο, περνώντας από τον Κασσιανό και τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο, ουσιαστικά «αναμορφώνουν» την εμπειρία του υποκειμένου σε σχέση με το κακό, την αλήθεια, την επιθυμία και τον λόγο.
Μπορούμε εδώ να θυμηθούμε μία από τις πολύ σημαντικές αναφορές του Φουκώ στις θέσεις του Αυγουστίνου, που αφορά τις συνέπειες της έκπτωσης: αυτή εισάγει στην σεξουαλική πράξη ένα στοιχείο ακούσιου (η πρωταρχική διέγερση, η σεκάνς της συνουσίας), στο οποίο ο Φουκώ αποδίδει μια διάσταση «εξέγερσης». Με τέτοιο τρόπο που η σεξουαλικότητα είναι για εμάς εκείνο το μη ελέγξιμο κομμάτι, εκείνο το στοιχείο εξέγερσης απέναντι στον εαυτό, που μοιάζει με την υπενθύμιση, τη μαρτυρία εκείνης της εξέγερσης απέναντι στον Θεό που επίσπευσε την έκπτωσή μας.
H συνέντευξη δημοσιεύτηκε στη Humanité, στις 8 Φεβρουαρίου 2018.
[1] Το βιβλίο του Φουκώ Εξομολογήσεις της σάρκας κυκλοφόρησε στη Γαλλία, στις 8 Φεβρουαρίου 2018. Μ. Foucault, Les aveux de la chair, Παρίσι: Gallimard, 2018.
Διαβάστε επίσης: “Ο Φουκώ στη Βραζιλία: κάτω από τη σκιά της στρατιωτικής δικτατορίας”
