Ορόσημα μιας εποχής πολιτικής και κοινωνικής αφύπνισης, οι φοιτητικές εξεγέρσεις της δεκαετίας του 1960 στις ΗΠΑ, αντιπροσώπευσαν το ηχηρό αίτημα μιας γενιάς για αλλαγή. Στις διεκδικήσεις εκείνης της γενιάς –που μετέπειτα επικρίθηκε για τη συντηρητικοποίηση ενός μέρους της– συναντήθηκαν το κίνημα ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ, ο ακτιβισμός για τη φυλετική ισότητα και την ελευθερία του λόγου, καθώς και το ανερχόμενο δεύτερο κύμα του φεμινισμού.

Της Βασιάννας Κωνσταντοπούλου

Οι ιστορικές διαδηλώσεις και οι καθιστικές διαμαρτυρίες στα Πανεπιστήμια Μπέρκλεϋ και Κολούμπια παραμένουν μέχρι σήμερα σύμβολα αυτής της σπάνιας στιγμής σύγκλισης διαφορετικών κοινωνικών αγώνων.

Μια λιγότερο γνωστή, ωστόσο πολιτισμικά σημαντική, εξέγερση μάς συστήνεται μέσα από την έκθεση «Ανοιξιάτικοι Χείμαρροι: Αφίσες από την απεργία στο Χάρβαρντ, Άνοιξη 1969», με υλικό από τη συλλογή του Αλέξανδρου Τζώνη και της Liane Lefaivre, που παρουσιάζεται στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης-Μονή Λαζαριστών, στη Θεσσαλονίκη [1].

Η έκθεση περιλαμβάνει αφίσες που δημιουργήθηκαν από τους φοιτητές του Χάρβαρντ κατά τη διάρκεια της απεργίας τους, τον Απρίλιο του 1969, και τυπώθηκαν στο τυπογραφείο της Σχολής Σχεδίου του Πανεπιστημίου.

Γύρω από το εικαστικό μοτίβο της κόκκινης γροθιάς που σχεδίασε ο αρχιτέκτονας, τότε τελειόφοιτος φοιτητής, Χάρβεϊ Χάκερ, ξεδιπλώνεται ένα δημιουργικό μείγμα αντιμιλιταρισμού και αιτημάτων για την έμφυλη ισότητα, τα αναπαραγωγικά δικαιώματα των γυναικών, την αντιμετώπιση των φυλετικών, στεγαστικών και κοινωνικών αποκλεισμών εντός και εκτός του χώρου του Πανεπιστημίου.

Ενταγμένη στο ίδιο κλίμα εγρήγορσης που κινούσε τον φοιτητικό ακτιβισμό εκείνης της εποχής προς μια ριζική αμφισβήτηση των θεμελιακών ανισοτήτων της αμερικανικής κοινωνίας, η εξέγερση του Χάρβαρντ απέκτησε αμέσως ένα ειδικό βάρος, λόγω της μεγάλης παράδοσης του Πανεπιστημίου.

Μια ανήσυχη εποχή

Το 1969 ήταν η χρονιά που περισσότερα από 300 Πανεπιστήμια και Κολέγια των ΗΠΑ συμμετείχαν σε διαδηλώσεις ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ και συστρατεύονταν στο κίνημα για τη φυλετική ισότητα, το οποίο έναν χρόνο πριν είχε δεχτεί το πλήγμα της δολοφονίας του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ.

Παρά τη διευρυμένη κοινωνική αναταραχή, κανείς δεν περίμενε ότι το παλιότερο και πιο αναγνωρισμένο Πανεπιστήμιο των ΗΠΑ, που διαπνεόταν από μια φιλοσοφία περιφρούρησης της ακαδημαϊκής κανονικότητας από το εξωτερικό περιβάλλον και την πολιτική στράτευση [2], θα ακολουθούσε το κύμα των κινητοποιήσεων.

Ωστόσο, τα δείγματα της ριζοσπαστικοποίησης του φοιτητών του Χάρβαρντ και η απαίτησή τους για σύνδεση της ακαδημαϊκής διαδικασίας με τα φλέγοντα ζητήματα της εποχής, είχαν ήδη αρχίσει να εκφράζονται λίγα χρόνια πριν.

Το 1966, ο τότε Υπουργός Άμυνας Ρόμπερτ Μακναμάρα, στυλοβάτης της αμερικανικής πολιτικής στο Βιετνάμ στις διοικήσεις του Τζον Κένεντι και του Λίντον Τζόνσον, βρέθηκε στο Χάρβαρντ για μια προγραμματισμένη τιμητική ομιλία του.

Μετά την άρνησή του να συμμετάσχει σε δημόσιο διάλογο με τους φοιτητές για τον πόλεμο στο Βιετνάμ, εκείνοι συγκεντρώθηκαν μαζικά στους προαύλιους χώρους του ιδρύματος, παρεμποδίζοντας τη διέλευση της αυτοκινητοπομπής του. Αναγκασμένος να βγει από το αυτοκίνητο και να αντιμετωπίσει τα πιεστικά ερωτήματα των συγκεντρωμένων, ο Μακναμάρα φέρεται να τους απαντά οργισμένα ότι «δεν γνωρίζει τον ακριβή αριθμό των πολιτών που έχουν σκοτωθεί στο Βιετνάμ» [3].

Δύο χρόνια αργότερα, το 1968, μέλη της αντιπολεμικής οργάνωσης Φοιτητές για μια Δημοκρατική Κοινωνία (SDS) και φοιτήτριες του Κολεγίου Radcliffe, το οποίο λειτουργούσε ως παράρτημα του Πανεπιστημίου για τη φοίτηση των γυναικών, που δεν μπορούσαν να μπουν στο ανδροκρατούμενο Χάρβαρντ [4], οργανώνουν διαμαρτυρία για την παύση της συνεργασίας του Πανεπιστημίου με το Σώμα Εκπαίδευσης Εφέδρων Αξιωματικών (ROTC) του Αμερικανικού Στρατού.

To ROTC, τότε όπως και σήμερα, λειτουργούσε ως παράρτημα των αμερικανικών ενόπλων δυνάμεων μέσα στα Πανεπιστήμια, διασφαλίζοντας υποτροφίες και υψηλή εκπαίδευση σε νέους αξιωματικούς που στελέχωναν στη συνέχεια τις τάξεις τους [5].

Στην περίπτωση του Χάρβαρντ, οι φοιτητές και οι φοιτήτριες διεκδίκησαν τη διακοπή κάθε σχέσης του Πανεπιστημίου με το ROTC και την αντικατάσταση των στρατιωτικών υποτροφιών με υποτροφίες κανονικής φοίτησης στο Χάρβαρντ.

Η διαμαρτυρία Paine Hall, που πήρε το όνομά της από το αμφιθέατρο που κατέλαβαν οι φοιτητές/τριες, αντιδρώντας στην παρουσία μέσα στο Πανεπιστήμιο ενός φυτωρίου στρατιωτών που στέλνονταν στη συνέχεια στον πόλεμο, αντιμετωπίστηκε με κυρώσεις από τη διοίκηση του Πανεπιστημίου και με στέρηση από τους συμμετέχοντες των υποτροφιών τους.

Το ανοιξιάτικο «ξύπνημα» του Χάρβαρντ

Στις 9 Απριλίου του 1969, και ενώ ο Πρύτανης και οι κοσμήτορες του Χάρβαρντ συνεδρίαζαν, με αντικείμενο τις γενικευμένες φοιτητικές αντιδράσεις στα Πανεπιστήμια της χώρας, περίπου 300 φοιτητές κατέλαβαν το αμφιθέατρο, ζητώντας από τη διοίκηση να αποχωρήσει. Στο προαύλιο συγκεντρώθηκαν 3.000 φοιτητές που υποστήριζαν την κατάληψη.

Τα αιτήματα της φοιτητικής διαμαρτυρίας αφορούσαν: την άμεση απομάκρυνση του ROTC από το Χάρβαρντ και την ακύρωση όλων των συμβολαίων που είχε το Πανεπιστήμιο με το συγκεκριμένο στρατιωτικό σώμα, τη μετατροπή των στρατιωτικών υποτροφιών σε κανονικές, την αποκατάσταση των υποτροφιών των διαδηλωτών του Paine Hall, τη μείωση των ενοικίων στα διαμερίσματα πανεπιστημιακής ιδιοκτησίας, την υπεράσπιση των φοιτητικών εστιών και την προστασία των διαμερισμάτων των μαύρων εργαζομένων, τα οποία το Πανεπιστήμιο σκόπευε να γκρεμίσει για να δημιουργήσει στη θέση τους ένα παράρτημα της Ιατρικής Σχολής.

Η διοίκηση του Πανεπιστημίου, με Πρόεδρο τον Νάθαν Πούσεϊ, αποφάσισε να υιοθετήσει τη στρατηγική του Κολούμπια, καλώντας την αστυνομία να επέμβει και να απομακρύνει τους διαδηλωτές.

Παρά τις εκκλήσεις προοδευτικών καθηγητών να τηρηθεί μια στάση αναμονής και διαπραγμάτευσης με τους φοιτητές, την επόμενη μέρα, πάνοπλοι αστυνομικοί εισέβαλαν στο Χάρβαρντ, συλλαμβάνοντας και τραυματίζοντας σοβαρά εκατοντάδες φοιτητές/φοιτήτριες.

Σύμφωνα με τις μαρτυρίες, αρχικά η πλειοψηφία των συγκεντρωμένων δεν συμμεριζόταν τη μαχητικότητα των οργανωμένων στο αντιπολεμικό κίνημα φοιτητών και φοιτητριών του SDS και της Νέας Αριστεράς. Ωστόσο, η εικόνα της Αστυνομίας που χτυπούσε εν ψυχρώ τους διαδηλωτές έδωσε στην απεργία του Χάρβαρντ μεγαλύτερη μαζικότητα και πιο ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά [6].

Η απεργία συνεχίστηκε για έντεκα ημέρες, συγκεντρώνοντας όλα τα βλέμματα του Τύπου και της κοινής γνώμης για τις βιαιότητες της Αστυνομίας μέσα στο φημισμένο «δίκαιο Χάρβαρντ».

Στις κινητοποιήσεις συμμετείχε εξαιρετικά μεγάλος αριθμός γυναικών, σε μια εποχή όπου ο μαχητικός φοιτητικός ακτιβισμός κυριαρχούνταν από λευκούς άνδρες, ενώ οι Αφροαμερικανοί φοιτητές/τριες προώθησαν το αίτημά τους για ένταξη της «μαύρης ιστορίας» στο πρόγραμμα του Πανεπιστημίου [7].

Η απεργία του Χάρβαρντ δεν κέρδισε όλες τις μάχες. Αντιπροσώπευσε, όμως, μια τομή για την εσωτερική λειτουργία και τον εκδημοκρατισμό τόσο του συγκεκριμένου Πανεπιστημίου, όσο και εν γένει του ακαδημαϊκού προτύπου στις ΗΠΑ.

Το ROTC παρέμεινε στο Πανεπιστήμιο, αλλά με πολύ πιο υποβαθμισμένο ρόλο από ό,τι στο παρελθόν. Η πρόωρη συνταξιοδότηση του Προέδρου Πούσεϊ, συνδέθηκε σε μεγάλο βαθμό με την σφοδρότατη κριτική που δέχτηκε από την ακαδημαϊκή κοινότητα για τη στάση του απέναντι στις κινητοποιήσεις των φοιτητών/τριών [8].

Η εμπειρία της απεργίας του Χάρβαρντ κατέστησε σαφές ότι το Πανεπιστήμιο, προκειμένου να επιβιώσει χρειαζόταν να αλλάξει τις βασικές παραδοχές του.

Έτσι, η επόμενη μέρα σήμανε για το Χάρβαρντ την κατοχύρωση της εκπροσώπησης των φοιτητών/τριών στα διοικητικά όργανα, την ικανοποίηση των αιτημάτων των Αφροαμερικανών φοιτητών για δημιουργία τμήματος Αφροαμερικανικών σπουδών, την αναγνώριση της κοινωνικής ευθύνης του Πανεπιστημίου για το οικιστικό περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται, την εφαρμογή μιας πιο ισότιμης πολιτικής στην αποδοχή αιτήσεων φοίτησης από γυναίκες και Αφροαμερικανούς/ές.

Και μολονότι η διοίκηση του Πανεπιστημίου δεν υιοθέτησε ποτέ επισήμως μια αντιπολεμική στάση, δημοφιλείς καθηγητές του Χάρβαρντ άρχισαν πλέον να εκφράζουν δημοσίως την αντίθεσή τους στον πόλεμο του Βιετνάμ.

Σημειώσεις

[1] Η έκθεση «Αφίσες από την απεργία του Χάρβαρντ, Άνοιξη 1969» παρουσιάζεται σε συνδυασμό με έργα του ρεύματος της ρωσικής πρωτοπορίας από τη Συλλογή Κωστάκη, σε ένα εκθεσιακό δίπολο με τον γενικό τίτλο «Ανοιξιάτικοι χείμαρροι».

[2] N. Lemann, “The Faculty and the Strike”, The Harvard Crimson, 15 Aπριλίου 1974, https://www.thecrimson.com/article/1974/4/15/the-faculty-and-the-strike-pbdburing/.

[3] L. Herwitz, “Harvard’s Anti-War Protests Intensified”, The Harvard Crimson, 22 Μαΐου 2017, https://www.thecrimson.com/article/2017/5/22/vietnam-war-protests-1967/.

[4] Βλ. σχετικά στοιχεία από την έρευνα της ιστορικού Helen Lefkowitz Horowitz, “Hard-earned Gains for Women at Harvard”, στον ιστότοπο του Ινστιτούτου Radcliffe, στον σύνδεσμο https://www.radcliffe.harvard.edu/news/in-news/hard-earned-gains-women-harvard.

[5] Μέχρι το 1962, σε ορισμένα Πανεπιστήμια των ΗΠΑ, η συμμετοχή στα τμήματα του ROTC ήταν υποχρεωτική, ωστόσο, οι κινητοποιήσεις των φοιτητών ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ ανάγκασαν τις διοικήσεις των Πανεπιστημίων να αναθεωρήσουν την πολιτική τους και να μετατρέψουν τη φοίτηση στο ROTC σε προαιρετική. Βλ. “The Fight against compulsory ROTC”, στο Free Speech Movement Archives, στον σύνδεσμο http://www.fsm-a.org/stacks/AP_files/APCompulsROTC.html.

[6] J. Stetzer (2004), “From Sympathizers to organizers”, στο L. Ulrich (επιμ.), In Yards and gates: gender in Harvard and Radcliffe history, Νέα Υόρκη: Palgrave Macmillan, σ. 271-284.

[7] Στο ίδιο.

[8] Α. C. Epps (1995), “The Harvard Student Rebellion: Through Change and Through Storm”, Proceedings of the Massachusetts Historical Society, vol. 107, σ. 1-15.