Εάν επιτύχει, η πρωτοποριακή συνταγματική διαδικασία της Χιλής θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως βάση για την επανεξέταση διαφορετικών μοντέλων και σε άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής, όπου η κοινωνική δυσαρέσκεια είναι πλέον ασυγκράτητη.
Democracia Abierta
Μετάφραση: Συντακτική ομάδα pass-world.gr
Στις 15 και 16 Μαΐου, οι Χιλιανοί εξέλεξαν με άμεση ψηφοφορία τους 155 ανθρώπους που θα γράψουν το νέο τους Σύνταγμα – ένα δημοκρατικό γεγονός χωρίς ιστορικό προηγούμενο.
Μια από τις βασικές διεκδικήσεις των διαδηλωτών στις διαδηλώσεις του 2019 στη Χιλή, που έγιναν γνωστές και ως «κοινωνική έκρηξη», ήταν η αλλαγή του Συντάγματος. Το υπάρχον Σύνταγμα χρονολογείται από το 1980 και μολονότι έχει υποστεί αρκετές τροποποιήσεις, εξακολουθεί να αποτελεί κληρονομιά του στρατιωτικού καθεστώτος του δικτάτορα Αουγκούστο Πινοσέτ, υπό την εξουσία του οποίου θεσπίστηκε.
Για αυτόν τον λόγο, τον Οκτώβριο του 2020 οι Χιλιανοί ενέκριναν, με μια μεγάλη πλειοψηφία της τάξης του 78%, την αλλαγή του παλιού αυτού Συντάγματος.
Το Σαββατοκύριακο 15 και 16 Μαΐου εξέλεξαν τους 155 αντιπροσώπους της Συντακτικής Συνέλευσης που έχει ως αποκλειστική αποστολή τη σύνταξη του νέου συνταγματικού κειμένου. Στις συγκεκριμένες εκλογές, εκτός από τους δημοτικούς συμβούλους και τους περιφερειακούς κυβερνήτες, οι Χιλιανοί έπρεπε να εκλέξουν τους 155 αντιπροσώπους μεταξύ περίπου 1.300 υποψηφίων.
Οι εκλεγέντες/είσες επιλέχθηκαν βάσει ενός μοναδικού στον κόσμο μηχανισμού ισότιμης εκπροσώπησης των φύλων, ο οποίος εγγυάται ότι το 45% των αντιπροσώπων είναι γυναίκες, ενώ 17 έδρες προορίζονται για τους αυτόχθονες πληθυσμούς της Χιλής.
Το νέο αυτό όργανο θα έχει στη διάθεσή του 9 μήνες για να παρουσιάσει ένα συνταγματικό κείμενο, περίοδος που μπορεί να παραταθεί μόνο μία φορά κατά 3 μήνες. Στα μέσα του 2022, οι Χιλιανοί/ές θα ψηφίσουν σε ένα άλλο δημοψήφισμα, το οποίο θα εγκρίνει ή θα απορρίψει το κείμενο του νέου Συντάγματος που θα συνταχθεί από τους 155 πολίτες που εξελέγησαν τώρα.
Τα αποτελέσματα αυτών των εκλογών ήταν εκπληκτικά: οι μεγάλοι νικητές ήταν οι ανεξάρτητοι, οι οποίοι κέρδισαν σχεδόν το ένα τρίτο των αντιπροσώπων, συνολικά 48, που αντιστοιχούν στο 31% των ψήφων.
Τα παραδοσιακά κόμματα, από την άλλη πλευρά, τιμωρήθηκαν: με 23,9% των ψήφων, η δεξιά πτέρυγα κέρδισε μόνο 37 αντιπροσώπους, γεγονός που την απομακρύνει από το αναγκαίο για αυτήν ποσοστό του ενός τρίτου των εδρών (52 έδρες) που θα της επέτρεπε να καθορίσει το περιεχόμενο του νέου Συντάγματος, ενώ η μετριοπαθής κεντροαριστερά της αντιπολίτευσης κέρδισε μόνο 25 έδρες με 16,1%.
Το ποσοστό αυτό ξεπέρασε ακόμη η λίστα που παρουσίασε ο συνασπισμός της ριζοσπαστικής Αριστεράς με το Κομμουνιστικό Κόμμα και το Frente Amplio, ο οποίος συγκεντρώνει κόμματα και κινήματα που γεννήθηκαν από τις πανεπιστημιακές διαμαρτυρίες του 2011. Αυτή η συμμαχία κατάφερε να εδραιωθεί ως η πρώτη αριστερή δύναμη στη συντακτική συνέλευση και έλαβε 28 αντιπροσώπους και το 18,1% των ψήφων.
Η πρώτη που αναγνώρισε το σκληρό εκλογικό πλήγμα ήταν η κυβέρνηση. «Οι πολίτες μάς έστειλαν ένα σαφές και ισχυρό μήνυμα, τόσο στην κυβέρνηση, όσο και σε όλες τις παραδοσιακές πολιτικές δυνάμεις: δεν είμαστε επαρκώς συντονισμένοι με τα αιτήματα και τις επιθυμίες τους», δήλωσε ο Πρόεδρος της χώρας Σεμπαστιάν Πινιέρα.
Η εκλογική στροφή, ωστόσο, δεν είχε προβλεφθεί από τις περισσότερες δημοσκοπήσεις και δεν έτυχε θετικής υποδοχής διεθνώς. Το πρωί της Δευτέρας, 17 Μαΐου, το αμερικανικό δολάριο εκτινάχθηκε στη Χιλή, λόγω της αβεβαιότητας που δημιούργησε η αδιαμφισβήτητη ήττα του κυβερνητικού μπλοκ και η εμφάνιση 48 ανεξάρτητων εκπροσώπων που δεν ανταποκρίνονται στην κομματική πειθαρχία. Το πέσο υποτιμήθηκε κατά 2,5%, μια υποτίμηση που είχε να συμβεί από το κοινωνικό ξέσπασμα του Οκτωβρίου 2019. Οι μετοχές στο Χρηματιστήριο του Σαντιάγο, εν τω μεταξύ, υποχώρησαν κατά 10%.
Ομοίως, η ήττα της μετριοπαθούς κεντροαριστεράς –μιας συμμαχίας που επέτρεψε την επάνοδο στη δημοκρατία μετά τη δικτατορία του Πινοσέτ– είναι ακόμα ένα μήνυμα που έστειλαν οι πολίτες: οι Χιλιανοί και οι Χιλιανές δεν εμπιστεύονται πλέον τη λεγόμενη πολιτική των δύο μπλοκ, που παραδοσιακά κυριαρχούσε στη χώρα.
Το ρεύμα της αλλαγής που έφεραν αυτές οι εκλογές στη Χιλή αφορούσε και τους δημάρχους και τους συμβούλους των 346 κοινοτήτων ή δήμων της χώρας, όπου οι Χιλιανοί ψήφισαν επίσης για πρώτη φορά μετά την επιστροφή στη δημοκρατία για τους κυβερνήτες των 16 περιφερειών, οι οποίοι μέχρι τώρα διορίζονταν από την κεντρική εξουσία.
Το έργο της Συντακτικής Συνέλευσης
Το πρώτο βήμα που πρέπει να κάνει η νέα Συντακτική Συνέλευση είναι να εκλέξει πρόεδρο και αντιπρόεδρο. Και οι δύο πρέπει να επιλεγούν με απόλυτη πλειοψηφία. Θα πρέπει επίσης να επιλεγεί μια τεχνική γραμματεία, αποτελούμενη από δύο άτομα που διαθέτουν τα κατάλληλα ακαδημαϊκά ή επαγγελματικά προσόντα. Στη συνέχεια, η ίδια η Συνέλευση πρέπει να καθορίσει τους κανόνες λειτουργίας της.
Ποιος είναι ο σκοπός της Συνέλευσης;
Ο σκοπός της Συνέλευσης είναι αποκλειστικά ένας: να συντάξει και να εγκρίνει ένα νέο Σύνταγμα. Ως εκ τούτου, δεν μπορεί να ασκήσει καμία άλλη λειτουργία. Επίσης, η σύνταξη του νέου Συντάγματος πρέπει να σέβεται τον χαρακτήρα της Δημοκρατίας της Χιλής, δηλαδή το γεγονός ότι πρόκειται για ένα πολιτικό σύστημα που διέπεται από τον νόμο, από τη δημοκρατία της καθολικής ψηφοφορίας, από τις τελεσίδικες και εκτελεστές δικαστικές αποφάσεις και από τις διεθνείς συνθήκες που ισχύουν και έχουν επικυρωθεί από τη Χιλή.
Πώς θα λαμβάνει η Συνέλευση τις αποφάσεις της;
Η Συνέλευση πρέπει να εγκρίνει τους κανόνες του νέου Συντάγματος και τους κανόνες ψηφοφορίας για τους κανόνες αυτούς, με απαρτία δύο τρίτων των μελών της. Αυτό αποσκοπεί στην επίτευξη υψηλού βαθμού συναίνεσης επί του συνταγματικού κειμένου.
Γιατί λέγεται ότι το νέο Σύνταγμα θα γραφτεί σε «λευκό χαρτί»;
Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η Συνέλευση θα πρέπει να συντάξει ένα νέο συνταγματικό κείμενο, πράγμα το οποίο διαφέρει από μια διαδικασία αναθεώρησης του ισχύοντος Συντάγματος. Το νέο αυτό κείμενο επιδιώκει να προσαρμοστεί, χωρίς τους περιορισμούς του παρελθόντος, στις ανάγκες της χώρας στον 21ο αιώνα.
Θα είναι δυνατή η καταγγελία για παραβάσεις των κανόνων της Συνέλευσης;
Ναι, όταν υποβάλλεται μια καταγγελία, θα πρέπει να επιλύεται από πέντε Yπουργούς του Ανώτατου Δικαστηρίου, οι οποίοι επιλέγονται με κλήρωση.
Πώς θα διεξαχθεί το δημοψήφισμα για την έγκριση του νέου Συντάγματος;
Όταν η Συνέλευση ολοκληρώσει τις εργασίες της, θα πρέπει να παραδώσει την πρότασή της στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, ο οποίος θα προκηρύξει νέο δημοψήφισμα, το οποίο πρέπει να διεξαχθεί εντός εξήντα ημερών μετά τη δημοσιοποίηση της πρόσκλησης.
Σε αυτό το δημοψήφισμα, η ψήφος θα είναι υποχρεωτική και θα επιβάλλεται πρόστιμο από 0,5 έως 3 μηνιαίες φορολογικές μονάδες για όσους μπορούν να ψηφίσουν και δεν το κάνουν.
Εάν το νέο Σύνταγμα εγκριθεί, ο Πρόεδρος πρέπει να καλέσει την Ολομέλεια του Κογκρέσου να το εκδώσει και να ορκιστεί να το τηρήσει με δημόσια πράξη, το κείμενο της οποίας θα δημοσιευθεί στην Επίσημη Εφημερίδα της Δημοκρατίας εντός δέκα ημερών, οπότε και θα τεθεί σε ισχύ.
Εάν, από την άλλη πλευρά, το νέο Σύνταγμα απορριφθεί, το Σύνταγμα του 1980 και οι μεταρρυθμίσεις του θα διατηρηθούν.
Γιατί αυτή η συνταγματική διαδικασία είναι ιστορική και σημαντική για τον κόσμο;
Η Χιλή επέλεξε έναν ανοιχτό και καινοτόμο δρόμο για την έξοδο από μια βαθιά κοινωνική κρίση, η οποία υφίσταται εδώ και πολύ καιρό με αρκετές εκρήξεις, μέχρι που έγινε αφόρητη τον Οκτώβριο του 2019.
Το πρώτο πράγμα που προκάλεσε έκπληξη στη νέα διαδικασία που σχεδιάστηκε από τους Χιλιανούς ήταν η ευκολία με την οποία οι πολίτες μπορούσαν να υποβάλουν αίτηση για να συμμετάσχουν στη Συντακτική Συνέλευση. Μια δημοκρατική απόφαση που σήμαινε ότι πολλοί από αυτούς που εξελέγησαν από τους πολίτες ήταν πολύ μακριά από τη συντηρητική κυβέρνηση και, επίσης σε μεγάλο βαθμό, από την αριστερή αντιπολίτευση, με τους ανεξάρτητους υποψηφίους να κερδίζουν άνετα.
Το δεύτερο καινοτόμο στοιχείο είναι ο τρόπος ψηφοφορίας με την οποία θα λειτουργεί η Συνέλευση. Με την καθιέρωση απαρτίας δύο τρίτων, μειώνεται η πιθανότητα σύγκρουσης των πολιτικών άκρων και επιβάλλεται ένας πιο δίκαιος τρόπος λήψης των αποφάσεων. Αλλά εδώ είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι η απόλυτη συναίνεση είναι μια ψευδαίσθηση.
Το νέο αυτό κείμενο θα πρέπει να επιδιώξει να καταλήξει σε κοινές θεμελιώδεις αρχές, ικανές να επαναθεμελιώσουν τη βάση του κοινωνικού κράτους και να επιτρέψουν στη Χιλή να προχωρήσει σε μια πραγματικά δημοκρατική διαδικασία.
Αν και η Συνέλευση δεν θα μπορεί να μεταρρυθμίσει τις υφιστάμενες δικαστικές αποφάσεις ή τις διεθνείς συνθήκες, θα μπορεί να επανεξετάσει τα ακόλουθα ζητήματα:
Πρώτον, τον ρόλο του κράτους. Μια κριτική των Χιλιανών για το σημερινό κράτος είναι ότι δεν είναι ένα κοινωνικό κράτος που διέπεται από το κράτος δικαίου και ότι δεν ωφελεί τους πολίτες του. Αυτό αντικατοπτρίστηκε στις διαδηλώσεις του 2019, στις οποίες οι Χιλιανοί επέστησαν την προσοχή σε τομείς που έχουν κεντρική σημασία για την πρόνοια και την κοινωνική δικαιοσύνη, όπως η υγεία και η εκπαίδευση.
Όπως και σε άλλες χώρες της περιοχής, έτσι και στη Χιλή η επισφάλεια των βασικών υπηρεσιών αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Για τον λόγο αυτό, το νέο Σύνταγμα μπορεί και πρέπει να στραφεί προς ένα κράτος με κοινωνικό ρόλο.
Δεύτερον, υπάρχει η αναγνώριση των αυτόχθονων πληθυσμών. Σήμερα η Χιλή δεν είναι ένα πολυεθνικό κράτος, δηλαδή δεν είναι ένα κράτος όπου τα δικαιώματα των λαών Μαπούτσε, Αϊμάρα, Κέτσουα και Ντιαγκουίτα γίνονται αποδεκτά. Για τον λόγο αυτό, η εκλεγμένη Συνταγματική Συνέλευση περιλαμβάνει εξ αρχής 17 εκπροσώπους των αυτόχθονων λαών, που ανήκουν στους δέκα γηγενείς χιλιάνικους λαούς που αναγνωρίζονται από το κράτος. Αυτό δεν θα είναι μικρό ζήτημα: το χιλιάνικο κράτος οφείλει στους λαούς αυτούς ιστορικές αποζημιώσεις και θα τεθούν δύσκολα ζητήματα, όπως η ιδιοκτησία γης.
Tρίτον, υπάρχει το ζήτημα του συστήματος διακυβέρνησης. Η Χιλή έχει προεδρικό καθεστώς, όπου ο Πρόεδρος κατέχει την εκτελεστική εξουσία. Το μοντέλο αυτό είναι αμφισβητήσιμο, καθώς δίνει υπερβολική εξουσία στον αρχηγό του κράτους εις βάρος των άλλων κλάδων της κυβέρνησης.
Τέταρτον, η σημασία των θεσμών. Για όσους υποστηρίζουν ότι το Σύνταγμα στη Χιλή, ή σε οποιαδήποτε άλλη χώρα, είναι απλώς ένα κομμάτι χαρτί, μπορούμε να δώσουμε ένα σαφές παράδειγμα ότι αυτό δεν ισχύει: αν αυτό το νέο κείμενο ορίσει το “ο νικητής τα παίρνει όλα”, όπως συμβαίνει στις Ηνωμένες Πολιτείες, αυτό θα καθορίσει ριζικά το μέλλον της χώρας. Οι δημοκρατικοί θεσμοί έχουν σημασία και η Χιλή έχει την ευκαιρία να εξασφαλίσει ότι οι πολίτες της θα ανακτήσουν την εμπιστοσύνη τους στους θεσμούς της, κάτι το οποίο πολίτες ζητούν εδώ και καιρό.
Το τελευταίο σημείο που πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι αυτό των μεταναστών. Η Χιλή είναι μια από τις πιο ελκυστικές χώρες για μεταναστευτικές ροές, επειδή, στην περιοχή, θεωρείται ως ένας τόπος με σταθερή οικονομία που προσφέρει ευκαιρίες. Το Τμήμα Αλλοδαπών και Μετανάστευσης της κυβέρνησης της Χιλής δημοσίευσε ότι ο μεταναστευτικός πληθυσμός αυξήθηκε κατά 19,4% τα τελευταία τρία χρόνια. Έτσι, προκύπτει ένα σύνολο 1,5 εκατομμυρίου μεταναστών που αντιπροσωπεύουν το 7,6% του συνολικού πληθυσμού της Χιλής, πολίτες που πρέπει να ληφθούν υπόψη στο νέο κείμενο.
Επιπλέον, η Χιλή θεωρούνταν μια από τις πιο στέρεες δημοκρατίες στην περιοχή. Ωστόσο, το κοινωνικό ξέσπασμα του 2019 αμφισβήτησε το υπάρχον πολιτικό και οικονομικό μοντέλο, που ήταν έντονα εξαρτημένο από τον νεοφιλελευθερισμό που συνόδευσε τη δικτατορία του στρατηγού Πινοσέτ, όπου το ιδιωτικό υπερισχύει του δημόσιου –μια συνθήκη που αποκαλύφθηκε ακόμη πιο έντονα κατά τη διάρκεια της πανδημίας.
Το νεοφιλελεύθερο μοντέλο της Χιλής επικροτήθηκε, με άλλες χώρες της περιοχής να προσπαθούν ακόμη και να το αντιγράψουν, μέχρι που έδειξε τις βαθιές αδυναμίες και ανισότητές του, οδηγώντας στην κοινωνική έκρηξη του 2019.
Έτσι τώρα, με την έναρξη της διαδικασίας για ένα νέο Σύνταγμα, έχει επίσης ανοίξει ο δρόμος για την αντιμετώπιση ζητημάτων που ιστορικά εκκρεμούσαν.
Στη Χιλή έχει μια σπάνια ευκαιρία να μεταρρυθμίσει τα θεμέλια του κράτους της.
Πρόκειται, αναμφίβολα, για ένα ιστορικό γεγονός, ένα πείραμα που ανοίγει ένα παράθυρο για την περιοχή, ώστε να γνωρίσει ένα διαφορετικό δημοκρατικό σύστημα, το οποίο γεννιέται από τις πραγματικές κοινωνικές ανησυχίες των πολιτών και όχι αποκλειστικά από νομικούς, συνταγματολόγους, λομπίστες και επαγγελματίες πολιτικούς.
Δεν θα είναι μια εύκολη διαδικασία, καθώς οι κυρίαρχες και παραδοσιακές δυνάμεις θα αντισταθούν στην απώλεια των προνομίων τους και η πολυπλοκότητα του έργου της επανίδρυσης θα φέρει στην επιφάνεια αντιφάσεις και διαρθρωτικούς περιορισμούς. Όμως η σύνθεση του Συντακτικού Σώματος που προέκυψε από τις εκλογές δίνει ελπίδα στη Χιλή και στον κόσμο. Εάν επιτύχει, η πρωτοποριακή διαδικασία της Χιλής θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως βάση για την επανεξέταση των μοντέλων άλλων χωρών της Λατινικής Αμερικής, όπου η κοινωνική δυσαρέσκεια δεν αφήνει πλέον κανένα άλλο περιθώριο.
Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο Democracia Abierta, στις 19 Μαΐου 2021.
