«Αν είσαι τυχερός, θα συναντήσεις ένα ζώο που θα θελήσει να μιλήσει μαζί σου. Αν είσαι ακόμα πιο τυχερός θα συναντήσεις ένα ζώο που θα αφιερώσει χρόνο και κόπο για να σε γνωρίσει». Με αυτά τα λόγια ξεκινά το βιβλίο της η Ολλανδή ερευνήτρια Εύα Μέιερ, με τίτλο «Οι γλώσσες των ζώων» [1], το οποίο μας μιλά για το βαθύτατα εκλεπτυσμένο γλωσσικό σύμπαν που διαθέτουν πολλά είδη του ζωικού βασιλείου.
Της Βασιάννας Κωνσταντοπούλου
Μιλώντας για τα κοράκια, τα δελφίνια, τους χιμπατζήδες, τους παπαγάλους, τους γορίλες και άλλα είδη ζώων, η Μέιερ αποδομεί την εδώ και αιώνες εδραιωμένη πεποίθηση ότι τα ζώα δεν διαθέτουν ευφυΐα.
Όπως μας περιγράφει, πολλά ζώα έχουν πρόσβαση σε ένα εξαιρετικά πλούσιο γλωσσικό σύμπαν με το οποίο ανταλλάσσουν πληροφορίες και προσαρμόζονται στο περιβάλλον τους, διαθέτοντας γνωστικές και αντιληπτικές ικανότητες που δεν φανταζόμασταν στο παρελθόν.
Για παράδειγμα, κάποια από αυτά μπορούν να μαθαίνουν νέες διαλέκτους, συμπεριλαμβανομένων ανθρώπινων λέξεων, να χρησιμοποιούν εργαλεία, να αποκτούν δεξιότητες, να καινοτομούν, αλλά και να αναγνωρίζουν τον εαυτό τους στον καθρέφτη.
Γιατί, όμως, έχει τόση σημασία η πρόσφατη άνθηση της έρευνας γύρω από την κοινωνική και πολιτισμική ζωή των ζώων;
Κατά τη Μέιερ, μαθαίνοντας τον κόσμο των ζώων θα μπορέσουμε να συνδεθούμε καλύτερα μαζί τους και να υπερβούμε έναν πολύ περιοριστικό για την αντίληψή μας σπισιμό [speciesism], δηλαδή την πεποίθηση ότι η ανθρώπινη ζωή είναι a priori η ανώτερη μορφή ύπαρξης στον πλανήτη.
Η μελέτη της συμπεριφοράς των ζώων –ένας επιστημονικός κλάδος που ονομάζεται ηθολογία– έχει αποδείξει εδώ και αρκετά χρόνια ότι μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τόσο τα άλλα ζώα, όσο και τις βιολογικές βάσεις της δικής μας ζωής, συμπεριφοράς και ψυχολογίας.
Όπως έχει περιγράψει ένας από τους θεμελιωτές της σύγχρονης ηθολογίας, ο νευροψυχίατρος Boris Cyrulnik, η μελέτη της κοινωνίας των ζώων τού προσέφερε μια πρώιμη αγκίστρωση στον κόσμο της ζωής, δίνοντάς του τη δυνατότητα να αντεπεξέλθει σε δύσκολες τραυματικές καταστάσεις [2].
Εν συνεχεία, προχωρώντας το έργο του, συνέδεσε τις εργασίες του με εκείνες του ψυχιάτρου και ψυχαναλυτή John Bowlby και του ψυχολόγου Harry Ηarlow, αναδεικνύοντας πώς ο δεσμός μεταξύ της μητέρας και των μικρών της στο ζωικό βασίλειο συμβάλλει καθοριστικά στην περαιτέρω ανάπτυξη [3].
Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη παράδοση έρευνας, ο δεσμός μητέρας-μικρού που απαντάται στο ζωικό βασίλειο αποτελεί ένα πρότυπο για το πώς οικοδομείται αυτή η σχέση και στους ανθρώπους, η οποία έχει καθοριστικές συναισθηματικές και βιολογικές προεκτάσεις.
Η πολιτική ζωή των ζώων
Μια σειρά από άλλους σύγχρονους ερευνητές, όπως η Sue Donaldson και ο Will Kymlicka, οι οποίοι έχουν γράψει το βιβλίο Ζωόπολις, επικεντρώνονται στην πολιτική ζωή των ζώων [4].
Όπως σημειώνουν σε ένα δοκίμιό τους που αναδημοσιεύτηκε στο Public Seminar, η εμπειρική έρευνα των τελευταίων χρόνων ανατρέπει τις πεποιθήσεις αιώνων σχετικά με τα ζώα [5].
Από τα άλογα μέχρι τις ύαινες και από τα κοράκια μέχρι τον κούκο, τα ζώα αποδεικνύουν ότι δεν είναι τα αυστηρά προγραμματισμένα και ενστικτώδη πλάσματα που νομίζαμε, αλλά δρουν ευέλικτα μέσα σε κοινωνικές και πολιτισμικές ομάδες, όπως σημειώνουν οι παραπάνω ερευνητές.
«Τα πουλιά μιλούν σε διαλέκτους. Πράγματι, οι γλώσσες των ζώων γενικά είναι πολύ πιο πολύπλοκες και διαφοροποιημένες από ό,τι φαντάζονταν ποτέ οι άνθρωποι, όπως αποκαλύπτεται ολοένα και περισσότερο από τις νέες τεχνολογίες για την ακρόαση νυχτερίδων, πουλιών, φαλαινών, ελεφάντων και άλλων. Οι χιμπαντζήδες μαθαίνουν να χρησιμοποιούν διαφορετικά εργαλεία ανάλογα με την κοινότητα στην οποία γεννιούνται (ή στην οποία εντάσσονται σε προχωρημένη εφηβεία), οι ουρακοτάγκοι μαθαίνουν διαφορετικούς τρόπους κατασκευής φωλιών, ορισμένες κοινότητες φαλαινών τρώνε σολομό, ενώ άλλες φώκιες κ.ο.κ.», αναφέρουν οι ίδιοι.
Παράλληλα, παραπέμποντας σε σχετικές έρευνες, οι Donaldson και Kumlicka δείχνουν ότι ορισμένα ζώα, όπως αυτά που ανήκουν στα είδη του λύκου, αναπτύσσουν κοινωνικούς και πολιτικούς κανόνες που αφορούν την επιβολή και την υποταγή, την προσβολή και την αποτυχία, τον σεβασμό, τη σωματική ισχύ, κ.ά.
Aκόμα, αναφέρονται στον τρόπο με τον οποίο ένα ολόκληρο κοπάδι άγριων αλόγων τροποποιεί περιοδικά τις συνήθειες του για να ανταποκριθεί στις διαφοροποιημένες ανάγκες που προκύπτουν όταν υπάρχουν θηλάζουσες φοράδες, που χρειάζονται πιο πολύ φαγητό και ξεκούραση.
Όπως επισημαίνει και η Μέιερ στο βιβλίο της, αυτές οι διαπιστώσεις ως προς την πολιτική συμπεριφορά των ζώων ανατρέπουν βαθιά θεμελιωμένα δόγματα του δυτικού πνεύματος, σύμφωνα με τα οποία ο άνθρωπος είναι το αποκλειστικό ον που κατέχει πρόσβαση στη γλώσσα, που μπορεί να ξεχωρίσει το καλό από το κακό και άρα να συμμετάσχει στην πολιτική κοινότητα [6].
James Wainscoat/Unsplash
Έχουν τα ζώα δικαίωμα στην πολιτική;
«Όμως, εάν τα ζώα έχουν την ικανότητα να ενεργούν πολιτικά, έχουν επίσης δικαίωμα στην πολιτική;», διερωτώνται οι Donaldson και Kymlicka.
Όπως εξηγούν οι ίδιοι, πρωταρχικές εκφράσεις αυτής της ιδέας έχουν αρχίσει να εμφανίζονται στον τομέα προστασίας της άγριας ζωής, όπου αναγνωρίζεται ολοένα και περισσότερο η ανάγκη να ληφθεί υπόψη το πολιτισμικό και συλλογικό κεφάλαιο της ζωής κοπαδιών.
Αυτό, για παράδειγμα, έχει επιπτώσεις στο σχεδιασμό για την προστασία των μεγαλύτερων σε ηλικία ελεφάντων, που θεωρούνται φορείς της πολιτισμικής γνώσης και της πολιτικής εξουσίας των κοπαδιών ή στη διατήρηση των μονοπατιών των ειδών, αναφέρουν οι ερευνητές.
«Οι κοινωνικές επιστήμες αναδύθηκαν κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα στο απόγειο του ανθρώπινου εξαιρετισμού, αλλά η αυξανόμενη επίγνωση ότι πολλά ζώα είναι και εκείνα κοινωνικά, πολιτισμικά και πολιτικά όντα δείχνει ότι βασικές έννοιες της κοινωνικής και πολιτικής θεωρίας πρέπει να επανερμηνευθούν», επισημαίνουν οι ίδιοι.
Για παράδειγμα, δεδομένου ότι οι διαδικασίες λήψης αποφάσεων και η συλλογική δράση των ζώων είναι ζωτικής σημασίας για την ευημερία τους, αλλά εξαιρετικά ευάλωτες σε κοινωνικές, πολιτιστικές και οικολογικές διαταραχές, ορισμένοι θεωρητικοί προτείνουν ότι τα άγρια ζώα θα πρέπει να θεωρούνται ως αυτοκαθοριζόμενες πολιτικές κοινότητες ή “έθνη”, με δικαιώματα αυτοδιοίκησης, εδαφικής κυριαρχίας ή θεμελιωμένης δικαιοδοσίας, εξηγούν οι Donaldson και Kumlicka.
Εν τω μεταξύ, μια παράλληλη διαδικασία εκτυλίσσεται στο εσωτερικό του οικολογικού κινήματος, που αφορά την αναγνώριση νομικών δικαιωμάτων σε στοιχεία της φύσης, όπως τα ποτάμια, τα βουνά και τα δάση.
Simon Berger/Unsplash
Σε πολλές χώρες, ιδιαίτερα μετά από μακροχρόνιους ιθαγενικούς αγώνες, αυτά τα φυσικά στοιχεία απέκτησαν νομική υπόσταση «προσώπου» για τη νομική υπεράσπιση των οποίων μπορούν ομάδες και κοινότητες να προσφύγουν στο δικαστήριο, αν θεωρούν ότι απειλείται η ύπαρξή τους.
Τα παραπάνω στοιχεία δημιουργούν αισιοδοξία ότι ενδεχομένως έχει αρχίσει να οικοδομείται η επίγνωση ότι ο ανθρωποκεντρισμός ως τρόπος κατανόησης και κατοίκησης του πλανήτη θα οδηγήσει σε αποτελέσματα μη διαχειρίσιμα για τον άνθρωπο.
Αν εξοντώσει αυτές τις τόσο πλούσιες και ευφυείς ζωικές και φυσικές κοινότητες που τον περιβάλλουν, από τις οποίες ο ίδιος εξαρτάται, ο άνθρωπος θα μείνει ένα μοναχικό, γυμνό ζώο, χωρίς πολλές πιθανότητες να επιβιώσει.
Σημειώσεις
[1] Μέιερ, Ε. (2022). Οι γλώσσες των ζώων, μτφ. Ε. Παπακυριακού, Αθήνα: Καστανιώτης.
[2] Cyrulnik, B. (2015). Τρέξε να σωθείς, η ζωή σε καλεί, μτφ. Α. Πλεύρη, Γ. Βεσσαλά, Αθήνα: Κέλευθος.
[3] Cyrulnik, B. (2005). Ethology and the biological correlates of mood. Dialogues in Clinical Neuroscience, 7(3), 217-221.
[4] Donaldson, S., Kymlicka, W. (2021). Ζωόπολις: Μια πολιτική θεωρία για τα δικαιώματα των ζώων, μτφ. Γ. Μολύβας, Αθήνα: Πόλις.
[5] Donaldson, S. Kymlicka (2024). Ethologies of Animal Politics. Do animals have political cultures? Public Seminar, https://publicseminar.org/2024/01/ethologies-of-animal-politics/
[6] Μέιερ, Ε. (2022), ό.π., σ. 20.
Διαβάστε επίσης:
Όταν ένα ποτάμι γίνεται πρόσωπο
Πώς επηρεάζει ο ανθρώπινος θόρυβος τη συμπεριφορά των ζώων;
Ήχοι του δάσους: Μια διαδικτυακή πλατφόρμα συγκεντρώνει τη «μουσική» του πλανήτη
Ποτάμια: Ένας υδάτινος πλούτος που χρειάζεται προστασία
Τα δέντρα, τα ποτάμια και τα βουνά αποκτούν νομικά δικαιώματα: Είναι αυτό αρκετό;
