Καθώς η κλίμακα και η σοβαρότητα των περιβαλλοντικών ζητημάτων γίνονται όλο και πιο εμφανείς, οι νομοθέτες πειραματίζονται με νέους τρόπους προστασίας της φύσης. Μια προσέγγιση που τα τελευταία 50 χρόνια έχει μετατραπεί από αφηρημένη συζήτηση σε ουσιαστική πραγματικότητα είναι η απόδοση νομικών δικαιωμάτων σε στοιχεία της φύσης, -σε δέντρα, ποτάμια και βουνά– γεγονός που επιτρέπει στους ανθρώπους να προσφεύγουν στα δικαστήρια για λογαριασμό τους.
Του Rónán Kennedy
Μετάφραση: Βασιάννα Κωνσταντοπούλου
Το 2022, η αλμυρή λιμνοθάλασσα Mar Menor της Ισπανίας έγινε το πρώτο οικοσύστημα στην Ευρώπη στο οποίο παραχωρήθηκε περιορισμένο νομικό καθεστώς, παρόμοιο με αυτό μιας εταιρείας.
Εν τω μεταξύ, η πρόσφατη Συνέλευση Πολιτών της Ιρλανδίας για την Απώλεια της Βιοποικιλότητας περιέχει στις συστάσεις της την πρόταση να τροποποιηθεί το Σύνταγμα, ώστε να συμπεριληφθεί διάταξη για τα δικαιώματα της φύσης.
Η ιστορία μιας ιδέας
Η ιδέα αυτή πρωτοεμφανίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1970, όταν ο Αμερικανός νομικός Κρίστοφερ Στόουν την έριξε αυθόρμητα, σε μια συζήτηση στην τάξη, που αφορούσε τη σταδιακή επέκταση δικαιωμάτων. Και εξεπλάγη ευχάριστα από τη θετική ανταπόκριση που είχε.
Γνώριζε ότι το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ επρόκειτο να εκδικάσει μια σημαντική υπόθεση σχετικά με αυτό που οι νομικοί αποκαλούν “standing” (δηλαδή, το αν κάποιος/α έχει ή όχι το δικαίωμα να ακουστεί από ένα δικαστήριο όταν εκδικάζεται μια συγκεκριμένη διαφορά), στην οποία μια περιβαλλοντική οργάνωση με την επωνυμία Sierra Club προσπαθούσε να αποτρέψει τη δημιουργία ενός χιονοδρομικού κέντρου στον Εθνικό Δρυμό Sequoia.
Ο Στόουν γνώριζε επίσης ότι ένας από τους δικαστές, ο Γουίλιαμ Ο. Ντάγκλας, ο οποίος ήταν γνωστός για τις περιβαλλοντικές του ευαισθησίες, θα έγραφε πρόλογο στο τεύχος ενός νομικού περιοδικού.
Ο Στόουν έγραψε γρήγορα ένα άρθρο με τίτλο Should Trees Have Standing? (Πρέπει τα δέντρα να έχουν δικαίωμα δικαστικής παράστασης;), αναπτύσσοντας την αρχική του σκέψη εγκαίρως, ώστε να μπει στο εν λόγω τεύχος.
Ο δικαστής Ντάγκλας πήρε την ιδέα και την υποστήριξε στην εισήγησή του, λέγοντας: “Το ποτάμι ως ενάγων εκπροσωπεί την οικολογική μονάδα ζωής της οποίας αποτελεί μέρος. Οι άνθρωποι που έχουν μια ουσιαστική σχέση με αυτό το υδάτινο σώμα –είτε πρόκειται για ψαρά, είτε για κάποιον που κάνει κανό, είτε για κάποιον ζωολόγο, είτε για κάποιον υλοτόμο– πρέπει να είναι σε θέση να μιλήσουν για τις αξίες που αντιπροσωπεύει το ποτάμι και οι οποίες απειλούνται με καταστροφή”.
Αν και αυτό δεν επηρέασε τα υπόλοιπα μέλη του Ανώτατου Δικαστηρίου, προκάλεσε μια σύντομη έξαρση της ακαδημαϊκής συγγραφής για το θέμα (το χιονοδρομικό κέντρο δεν κατασκευάστηκε ποτέ ούτως ή άλλως). Ο Στόουν έγινε διάσημος στα μέσα ενημέρωσης για λίγο καιρό, αλλά εν συνεχεία η ιδέα να δοθούν νομικά δικαιώματα σε τμήματα της φύσης ξεθώριασε από τη δημόσια συζήτηση.
Η αναβίωση της ιδέας των νομικών δικαιωμάτων στη φύση
Προχωρώντας στον 21ο αιώνα, ακαδημαϊκοί μαζί με περιβαλλοντικούς ακτιβιστές έδωσαν νέα πνοή στην ιδέα, η οποία έχει αναπτυχθεί, κατά τρόπους που συμπεριλαμβάνει διάφορες σχολές σκέψης. Έτσι, οι θεωρίες αυτές εφαρμόζονται πλέον στην πράξη παγκοσμίως.
Μέχρι στιγμής, δεν έχουν αποτελέσει μια γρήγορη λύση για τα περιβαλλοντικά προβλήματα. Οδηγούν όμως σε κάποιες επιτυχίες.
Περισσότερα πειράματα μπορεί να βοηθήσουν στον εντοπισμό του τρόπου με τον οποίο αυτές οι ιδέες δύνανται να λειτουργήσουν καλά και αποτελεσματικά.
Αλλά η απλή παραχώρηση δικαιωμάτων στη φύση πιθανότατα δεν μπορεί να λειτουργήσει ως υποκατάστατο ισχυρών θεσμικών παρεμβάσεων και ουσιαστικών τρόπων εφαρμογής τους.
Εξετάζοντας τις εμπειρίες τριών διαφορετικών χωρών, αυτό γίνεται σαφές.
Νέα Ζηλανδία
Το 1840 υπογράφηκε η Συνθήκη του Waitangi μεταξύ του Βρετανικού Στέμματος και των ιθαγενών Μαόρι της Νέας Ζηλανδίας. Η Συνθήκη αποσκοπούσε στην προστασία του δικαιώματος των Μαορί στη γη και τους πόρους τους.
Στο πλαίσιο ενός διακανονισμού για την αποκατάσταση παλαιότερων παραβιάσεων της Συνθήκης, τόσο ένα πρώην εθνικό πάρκο με την ονομασία Te Urewera, όσο και ο ποταμός Whanganui, αναγνωρίστηκαν στο δίκαιο της Νέας Ζηλανδίας ως οντότητες με δικά τους δικαιώματα (αν και όχι όλα τα δικαιώματα ενός ανθρώπου), το 2014 και το 2017 αντίστοιχα.
Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία δύο Συμβουλίων για τη διαχείριση των φυσικών πόρων, με εκπροσώπηση τόσο από την πλευρά της κυβέρνησης, όσο και της τοπικής φυλής. Τα σχέδια για την επανεξέταση του καθεστώτος του Te Urewera βρίσκονται ακόμη υπό διαμόρφωση, ενώ ο διορισμός εκπροσώπησης για τον ποταμό Whanganui ολοκληρώθηκε μόλις πρόσφατα (όπως πολλά πράγματα, καθυστέρησε λόγω της πανδημίας COVID).
Ωστόσο, για την υγεία και την ευημερία του ποταμού προβλέπεται η ανάπτυξη ενός στρατηγικού σχεδίου, παράλληλα με τη δημιουργία ενός ταμείου ύψους 30 εκατομμυρίων NZ$ (14 εκατομμυρίων λιρών).Ο χρόνος θα δείξει αν η διαδικασία, που προβλέπει η ίδια η φύση να έχει «φωνή» θα αποφέρει καλύτερα αποτελέσματα.
Μπαγκλαντές
Το 2019, το Ανώτατο Δικαστήριο του Μπαγκλαντές αναγνώρισε τον ποταμό Turag (και όλους τους άλλους ποταμούς στο Μπαγκλαντές) ως μια ζωντανή οντότητα με νομικά δικαιώματα και απαίτησε από την κυβέρνηση να αναλάβει σημαντική δράση για την προστασία του.
Ο αρμόδιος κρατικός οργανισμός με τη συνολική ευθύνη, η Εθνική Επιτροπή Διατήρησης Ποταμών, υποσχέθηκε ταχεία δράση.
Όμως, ακόμη και σήμερα, πολλά υδάτινα σώματα της χώρας είναι “νεκρά” εξαιτίας της ρύπανσης που προκαλείται από την εκτεταμένη απόρριψη βιομηχανικών και ανθρώπινων αποβλήτων.
Ο ποταμός Buriganga, ο οποίος ρέει νοτιοδυτικά της πρωτεύουσας του Μπαγκλαντές, Ντάκα, είναι πλέον τόσο μολυσμένος που το νερό του εμφανίζεται μαύρο, εκτός από την εποχή των μουσώνων.
Εκουαδόρ
Το 2008, το Εκουαδόρ υιοθέτησε ένα νέο Σύνταγμα που περιλαμβάνει ένα άρθρο στο οποίο αναγνωρίζεται ρητά το δικαίωμα της φύσης “να υπάρχει, να ανθίσταται, να διατηρεί και να αναγεννά τους ζωτικούς της κύκλους, τη δομή, τις λειτουργίες και τις διαδικασίες εξέλιξής της“.
Αυτή η εξέλιξη επέτρεψε στους ιδιοκτήτες γης και στους περιβαλλοντολόγους να προσφύγουν στα δικαστήρια για την προστασία των ποταμών και των δασών της χώρας, κάνοντας σιγά-σιγά αυτό το δικαίωμα πραγματικότητα.
Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα εκτυλίχθηκε το 2021, όταν το Συνταγματικό Δικαστήριο του Εκουαδόρ ανακάλεσε τις άδειες εξόρυξης στο Los Cedros – μια δασική περιοχή μεγάλης βιοποικιλότητας στα βουνά των Άνδεων.
Η απόφαση υποστήριξε ότι οι άδειες αυτές δεν παραβίαζαν μόνο τα δικαιώματα των κατοίκων της περιοχής (όπως το δικαίωμα σε καθαρό νερό και υγιές περιβάλλον), αλλά και τα δικαιώματα του ίδιου του δάσους.
Πρόκειται για ένα σημαντικό βήμα με προεκτάσεις για το μέλλον. Ωστόσο, αναδεικνύει επίσης μια συνήθη αντίρρηση: ότι τα περιβαλλοντικά ζητήματα συχνά ενέχουν κάποια μορφή ανθρώπινου έννομου συμφέροντος, που μπορεί να χρησιμεύσει ως βάση για νομική προσφυγή. Κατά συνέπεια, η χορήγηση δικαιωμάτων στη φύση μπορεί να είναι περιττή.
Είτε λειτουργεί είτε όχι, είναι πιθανόν ότι η χορήγηση κάποιας μορφής δικαιωμάτων για πτυχές της φύσης θα αποτελέσει μέρος των περισσότερων νομικών συστημάτων τον τρέχοντα αιώνα. Όποιος ενδιαφέρεται για την προστασία του περιβάλλοντος θα πρέπει να γνωρίζει την ιδέα και την εξέλιξή της.
Για τον συγγραφέα
Ο Rónán Kennedy είναι Αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Galway.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο Conversation.
Διαβάστε επίσης:
