Το μοντέλο του Προέδρου του Ελ Σαλβαδόρ Ναγίμπ Μπουκέλε κατάφερε να περιορίσει τις συμμορίες, με κόστος τη βαθιά υποβάθμιση των ελευθεριών και των δημοκρατικών εγγυήσεων. Η γοητεία που προκαλεί σε ορισμένους τομείς ανοίγει μια νέα πολιτική αντιπαράθεση στην περιοχή.
Του Zedryk Raziel
Φόβος και ανακούφιση. Η αναφορά στον Ναγίμπ Μπουκέλε, στο Ελ Σαλβαδόρ, σηματοδοτεί ένα μοντέλο ασφαλείας, που έχει στριμώξει τις maras, τις κύριες εγκληματικές οργανώσεις στη χώρα της Κεντρικής Αμερικής, και ταυτόχρονα τον τρόμο, που έχει ξυπνήσει σε ένα μέρος της κοινωνίας ο ολοκληρωτικός πόλεμος κατά των συμμοριών.
Η επιτυχία του λεγόμενου καθεστώτος εξαίρεσης είναι χτισμένη πάνω στις στάχτες των δικαιωμάτων και των ελευθεριών. Πολλοί το δικαιολογούν και το επικροτούν, δεδομένης της δημοτικότητας του προέδρου. Το κόστος είναι η ανατροπή των εγγυήσεων και του κράτους δικαίου.
Ωστόσο, κάποιοι πολίτες, όπως ο Don Cabaña δεν φαίνεται να νοιάζονται για αυτό το κόστος. «Ποιος ξέρει πόσες οικογένειες σκότωσαν, πόσα νεαρά κορίτσια βίασαν και τώρα που είναι στη φυλακή ζητούν συγχώρεση, κλαίγοντας;» Ο Don Cabaña – το όνομα είναι φανταστικό, για λόγους ασφαλείας – φοράει ένα μπλουζάκι με το όνομα του δημοφιλούς Σαλβαδοριανού Προέδρου, του Ναγίμπ Μπουκέλε. «Η γυναίκα μου και εγώ τα φτιάξαμε» λέει με υπερηφάνεια. «Αυτό που κάνει ο Πρόεδρος είναι πολύ καλό. Ο άνθρωπος έχει μεγάλο μυαλό και πολλή δύναμη για να βάλει τη χώρα στο σωστό δρόμο. Αν έλεγαν σε έναν νεοφερμένο ότι δεν υπάρχουν συμμορίες σε αυτή τη χώρα, θα το πίστευε».
Στο Ελ Σαλβαδόρ, μια χώρα με λιγότερους από 6,5 εκατομμύρια κατοίκους, η κυβέρνηση έχει συλλάβει 71.000 άτομα με την κατηγορία ότι διέπραξαν εγκλήματα ως μέλη της MS-13 ή της ανταγωνιστικής ομάδας Barrio 18.
Ο στρατός έχει στήσει σημεία ελέγχου στους αυτοκινητόδρομους με τανκς και η Εθνική Αστυνομία περιφέρεται στους δρόμους επιδεικνύοντας όπλα. Συχνές είναι οι σκηνές ανθρώπων που συλλαμβάνονται σε αστυνομικά τμήματα, όπως και οι σκηνές οικογενειών που στέκονται φρουρούμενες έξω από τα κέντρα κράτησης αναζητώντας τους συγγενείς τους.
Η άλλη πλευρά του νομίσματος του λεγόμενου πολέμου κατά των maras είναι η αισθητή υποβάθμιση των δημοκρατικών εγγυήσεων, σύμφωνα με τις καταγγελίες των Ηνωμένων Εθνών, καθώς και διαφόρων διεθνών οργανισμών, οι οποίοι εργάζονται για την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως το Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.
Ο Ναγίμπ Μπουκέλε/Wikimedia Commons
Η διεξαγωγή μαζικών δικών, η κατασκευή μεγα-φυλακών, ο υπερπληθυσμός στις φυλακές, οι αστυνομικές καταχρήσεις και η έκθεση κρατουμένων σε κυβερνητικά προπαγανδιστικά βίντεο έχουν κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου σε μεγάλο μέρος της διεθνούς κοινότητας, αλλά έχουν επίσης εκκολάψει κι ένα ένα είδος μεταδοτικού φαινομένου σε ορισμένες χώρες της Λατινικής Αμερικής.
Η Πρόεδρος της Ονδούρας Σιομάρα Κάστρο εξαπέλυσε παρόμοια επίθεση κατά των συμμοριών τον Ιούνιο. Το Εκουαδόρ, που ασφυκτιά από το οργανωμένο έγκλημα, κήρυξε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, την περασμένη εβδομάδα μετά τη δολοφονία του υποψήφιου προέδρου Φερνάντο Βιλαβιτσέντσιο στα μέσα της προεκλογικής εκστρατείας. Και στην Κολομβία και τη Χιλή, το μοντέλο του Μπουκέλε διαποτίζει την πολιτική συζήτηση.
Το καθεστώς εξαίρεσης
Αυτό είναι το σύστημα που έχει τροποποιήσει ριζικά την πολιτική γεωγραφία της χώρας της Κεντρικής Αμερικής τους τελευταίους 17 μήνες, κατά τη διάρκεια των οποίων ο Πρόεδρος επέβαλε το καθεστώς εξαίρεσης ως πολιτική κατά των maras.
Πριν δεν μπορούσες να περπατήσεις εδώ, πριν δεν μπορούσες να βρίσκεσαι στο δρόμο αυτή την ώρα, πριν, δεν μπορούσες να μπεις στην αποικία απέναντι… Οι πολίτες μιλούν στο παρελθόν, σαν όλα αυτά να ανήκουν σε μια μακρινή εποχή. «Τώρα μπορούμε να ξεκουραστούμε λίγο από αυτό, μπορούμε να κοιμόμαστε τη νύχτα», λέει η 67χρονη Tere, καθώς φροντίζει την επιχείρησή της με ρούχα στο Cimas de San Bartolo, το αρχηγείο των los del número – της συμμορίας Barrio 18.
Οι καταστηματάρχες σε αυτή τη γειτονιά εκβιάζονταν να καταβάλουν ένα ποσό, το οποίο εξαρτιόταν από το μέγεθος ή την ευημερία της επιχείρησης. Σε ορισμένους κατοίκους η συμμορία υφάρπαζε τα σπίτια τους για να τα νοικιάσει, ενώ σε άλλους τα οχήματά τους.
Η κατάσταση εξαίρεσης επιβλήθηκε μετά τη διάλυση της μυστικής εκεχειρίας μεταξύ της κυβέρνησης του Μπουκέλε και των συμμοριών τον Μάρτιο του 2022. Η πολιτική της σιδηράς πυγμής έχει μειώσει κατακόρυφα το ποσοστό ανθρωποκτονιών από 103 σε 2 ανά 100.000 κατοίκους, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, και έχει μετατρέψει τη χώρα που πριν από λίγα χρόνια ήταν η πιο θανατηφόρα στην αμερικανική ήπειρο σε μία από τις πιο ειρηνικές, σύμφωνα με τις στατιστικές.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο κάποιοι πολιτικοί στην περιοχή έχουν δελεαστεί από το μοντέλο του Μπουκέλε και ο Πρόεδρος, ο οποίος χρησιμοποιεί τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για τη μόνιμη εκστρατεία του και επιθυμεί να θεωρείται παράδειγμα προς μίμηση.
Αυτή την εβδομάδα, για παράδειγμα, μετά τη νίκη του Χαβιέρ Μιλέι στις προκριματικές εκλογές της Αργεντινής, οι σύμβουλοι του Σαλβαδοριανού προέδρου άρχισαν να διαδίδουν την ιδέα ότι η νίκη του υποψηφίου ήταν επιτυχία του μπουκελισμού. Ερωτηθείς προ εβδομάδων από την EL PAÍS, ο Μιλέι επιβεβαίωσε ότι ένας από τους συνεργάτες του, ο βουλευτής Ναχουέλ Σοτέλο, ταξίδεψε στο Σαν Σαλβαδόρ για να μελετήσει το φαινόμενο. «Το μελετάμε επειδή ήταν εξαιρετικά επιτυχημένο», απάντησε.
Ο 42χρονος Μπουκέλε έχει καταστήσει την ασφάλεια, την οποία αρκετοί αναλυτές περιγράφουν ως «τιμωρητικό λαϊκισμό», βασικό πυλώνα της υποψηφιότητάς του για επανεκλογή το 2024. Ένας ελιγμός που έχει αμφισβητηθεί ευρέως, καθώς το Σύνταγμα απαγορεύει την επανάληψη διαδοχικών θητειών στο αξίωμα.
Μέρος του πληθυσμού, το οποίο σύμφωνα με την εταιρεία CID Gallup του δίνει ποσοστό αποδοχής 90%, είναι πεπεισμένο ότι μόνο ο Bukele μπορεί να εγγυηθεί ότι τα μέλη των συμμοριών θα παραμείνουν στη φυλακή.
«Αν δεν επανεκλεγεί, πώς θα είναι η χώρα μετά; Δεν θέλουμε να γυρίσουμε στις παλιές μέρες», λέει ο Guille, ο οποίος έχει πάγκο στην αγορά στην Plaza La Libertad στο κέντρο του Σαν Σαλβαδόρ. Πριν από έξι χρόνια, η κόρη του ενώ βρισκόταν στον πάγκο, βρέθηκε στα διασταυρούμενα πυρά μεταξύ αστυνομίας και συμμοριών. Μια σφαίρα διαπέρασε το κρανίο της και της έβγαλε το μάτι. Η κόρη του είναι ζωντανή. Ο Guille πουλάει τώρα πουλόβερ και σκουφάκια με τη φιγούρα του προέδρου.
Εικόνες από τον πόλεμο Μπουκέλε κατά των συμμοριών/Wikimedia Commons
Ο φόβος αλλάζει πρόσωπο
Το αίσθημα ασφάλειας των πολιτών, ωστόσο, στο Ελ Σαλβαδόρ είναι πορώδες, εύθραυστο. Η καχυποψία εισχωρεί. Και ο φόβος έχει επίσης αλλάξει το πρόσωπό του. Λέγεται ότι δεν είναι μόνο μέλη των συμμοριών στη φυλακή και ότι πολλοί από αυτούς που κατηγορούνται ως μέλη συμμοριών δεν είχαν καμία σχέση με εγκληματικές ομάδες.
Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών επισημαίνουν ότι η κυβέρνηση χρησιμοποίησε το καθεστώς έκτακτης ανάγκης ως δικαιολογία για να συλλάβει αθώους ανθρώπους και να συντρίψει κάθε διαφωνία. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου έχουν συλληφθεί 21 συνδικαλιστικοί ηγέτες και πέντε ακτιβιστές που αντιτίθενται σε μεταλλευτικά έργα. «Το καθεστώς έκτακτης ανάγκης έχει γίνει ένα ελεύθερο χέρι για την παραβίαση των δικαιωμάτων», λέει ο Abraham Abrego, δικηγόρος της οργάνωσης Cristosal.
Η Cristosal έχει λάβει συνολικά 3.500 καταγγελίες για αυθαίρετες κρατήσεις. Η Socorro Jurídico – μια άλλη ομάδα ανθρωπίνων δικαιωμάτων – έχει καταγράψει 180 θανάτους ανθρώπων υπό κράτηση, δηλαδή υπό την ευθύνη της κυβέρνησης του Σαλβαδόρ.
Το 50% ήταν βίαιοι θάνατοι, από ξυλοδαρμό ή στραγγαλισμό, το 30% από έλλειψη ιατρικής περίθαλψης, ενώ οι υπόλοιποι από άγνωστα αίτια. Η Ingrid Escobar, διευθύντρια της Socorro, υποστηρίζει ότι το 92% αυτών των θανάτων ήταν αθώοι άνθρωποι, σύμφωνα με την ανάλυση των δικηγόρων της οργάνωσης. «Δεν είναι αλήθεια ότι αυτή η αυτοσχέδια και ανεύθυνη πολιτική ασφαλείας επικεντρώνεται μόνο στους εγκληματίες», συνοψίζει.
Σε μια χώρα όπου η Εισαγγελία δεν είναι αυτόνομη και στη δικαιοσύνη έχουν επιβληθεί δικαστές πιστοί στο κυβερνών κόμμα, οι πολίτες έχουν μάθει ότι αν κάποιος συλληφθεί κατά λάθος, είναι δύσκολο να αποδείξει την αθωότητά του και να βγει ζωντανός. Όσοι έχουν μέλη της οικογένειάς τους υπό κράτηση στερούνται τη δυνατότητα να μιλήσουν μαζί τους. Πολλοί δεν είναι καν σίγουροι ότι ο συγγενής τους είναι ζωντανός.
Οι αυθαίρετες συλλήψεις έχουν αυξηθεί στο πλαίσιο μιας μεταρρύθμισης που επιτρέπει στις αρχές να απαγγέλλουν την κατηγορία για το έγκλημα της «εγκληματικής οργάνωσης». Η σύζυγος του Javier, καθηγητή πανεπιστημίου, απομακρύνθηκε από την αστυνομία τον Αύγουστο του 2022. Διέρρηξαν το σπίτι της, τη βρήκαν να θηλάζει τον ενός έτους γιο της, την πήραν μακριά του και την οδήγησαν στις φυλακές Ilopango. Έχετε μιλήσει μαζί της, έχετε νέα της; «Όχι», λέει ο σύζυγός της. «Η αστυνομία μου είπε ότι δεν θα δει ποτέ το φως της ημέρας.»
Οι περιπτώσεις επαναλαμβάνονται. Ο αδελφός της Amanda συνελήφθη τον Ιούνιο του 2022 ενώ μετέφερε με το αυτοκίνητό του εμπορεύματα στην επιχείρηση της μητέρας του. Δεν έχουν καταφέρει να επικοινωνήσουν μαζί του. Ο γιος της Ρόζα συνελήφθη ενώ εργαζόταν σε πλυντήριο αυτοκινήτων. Στο παρελθόν ανήκε στους MS-13, λέει η ίδια, αλλά εξέτισε την ποινή του, μπήκε σε φάση απεξάρτησης, βρήκε δουλειά και επέστρεψε στο σχολείο. Παρόλα αυτά, τον έπιασε η αστυνομία και τον επέστρεψε σε έναν κόσμο που είχε εγκαταλείψει, στη νέα φυλακή υψίστης ασφαλείας που δημιούργησε ο Bukele, το Centro de Confinamiento del Terrorismo (Cecot). «Εδώ ζούμε με το φόβο, όχι πια των συμμοριών, αλλά των αρχών», λέει αυτή η μητέρα, η οποία επίσης δεν είχε κανένα νέο από τον φυλακισμένο γιο της. Για πολλούς στο Ελ Σαλβαδόρ, ο φόβος έχει αλλάξει πρόσωπο, τώρα φοράει στολή.
Πολιτική αντιπαράθεση
Η έλλειψη βασικών εγγυήσεων που καταδεικνύεται από αυτές τις περιπτώσεις είναι ο κύριος λόγος για τη δυσπιστία των κυβερνήσεων χωρών, όπως η Κολομβία και η Χιλή απέναντι στο μοντέλο Μπουκέλε.
Και η Κολομβία και η Χιλή αντιμετωπίζουν, για διαφορετικούς λόγους, μια κρίση ασφάλειας. Αλλά οι προοδευτικοί πρόεδροι Γκουστάβο Πέτρο και Γκαμπριέλ Μπόριτς δεν βρίσκονται μόνο στους ιδεολογικούς αντίποδες των Σαλβαδοριανών ομολόγων τους, αλλά απορρίπτουν και την εφαρμογή ενός παρόμοιου μοντέλου.
Ωστόσο, η δεξιά αντιπολίτευση, ιδίως οι πιο ριζοσπαστικοί τομείς, έχει καταστήσει την ασφάλεια σιδηρά πυγμή και επίκεντρο της πολιτικής αντιπαράθεσης. Και στο Εκουαδόρ, όπου θα διεξαχθούν προεδρικές εκλογές αυτή την Κυριακή, ο υποψήφιος Γιάν Τόπικ – πρώην στρατιώτης της Λεγεώνας των Ξένων, γνωστός ως ο «Ράμπο του Ισημερινού» και σήμερα εκατομμυριούχος επιχειρηματίας – θέλει ανοιχτά να μιμηθεί τον Μπουκέλε.
Ο αναλυτής Mauricio Morales, ακαδημαϊκός στο Πανεπιστήμιο της Talca (Χιλή), υπενθυμίζει ότι η κύρια ανησυχία των πολιτών είναι η εγκληματικότητα, σύμφωνα με όλες τις έρευνες κοινής γνώμης. Σε αυτό το πλαίσιο, υποστηρίζει, «το φαινόμενο Μπουκέλε είχε αντίκτυπο με τρεις τρόπους»: «Πρώτον, ένα ισχυρότερο αίτημα για νόμο και τάξη. Δεύτερον, την προτίμηση σε ριζοσπαστικούς δεξιούς υποψηφίους. Τρίτον, μια ιδιαίτερα επικριτική αξιολόγηση των αριστερών κυβερνήσεων για την απροθυμία τους να εφαρμόσουν μια σκληρή αντιμετώπιση της εγκληματικότητας».
Υπό αυτό το πρίσμα, συνεχίζει ο Morales, «η εμπειρία του Ελ Σαλβαδόρ συνέβαλε στο να δοθεί μεγαλύτερη αξιοπιστία σε θέσεις που θεωρούσαμε ότι ήταν πιο κοντά στον αυταρχισμό παρά στη δημοκρατία».
Δρόμος στο Ελ Σαλβαδόρ/Wikimedia Commons
Στη Χιλή, όπου ο Μπόριτς υπέστη μεγάλη εκλογική ήττα από το ακροδεξιό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα στις τελευταίες συντακτικές εκλογές, ένα μέρος της κοινωνίας έχει «λαχτάρα για τιμωρία» του εγκλήματος, λέει ο Axel Callís, ακαδημαϊκός στο Κεντρικό Πανεπιστήμιο και διευθυντής της εταιρείας ερευνών κοινής γνώμης Tú Influuyes. Αυτό, σε ένα πλαίσιο αυξανόμενης εγκληματικότητας, επιτείνεται από την έλλειψη αξιοπιστίας του συστήματος δικαιοσύνης.
Αποτελεί ευνοϊκό έδαφος αναπαραγωγής σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο και όταν υπάρχουν πολιτικοί φορείς που το υπερασπίζονται. Στη Βραζιλία του Ζαΐρ Μπολσονάρο, όλες οι συντεταγμένες υπήρχαν για να ευδοκιμήσει ένα τέτοιο μοντέλο, αλλά σήμερα το μοντέλο του Μπουκέλε δεν έχει ισχυρούς τοπικούς μιμητές. Παρόλα αυτά, ακόμη και υπό τον αριστερό Λούλα ντα Σίλβα, η θνησιμότητα της βραζιλιάνικης αστυνομίας παραμένει πολύ υψηλή – οι αστυνομικές δυνάμεις στο Ρίο ντε Τζανέιρο και στο Σαλβαδόρ ντα Μπαΐα σκότωσαν πέρυσι ξεχωριστά περισσότερους ανθρώπους από ότι η αστυνομία των ΗΠΑ.
Η περίπτωση της Κολομβίας
Μια από τις χώρες στις οποίες η πολιτική του Μπουκέλε έχει μεγαλύτερη απήχηση είναι η Κολομβία. Όχι μόνο λόγω των διαφορών του με τον Πέτρο, όπως αυτές αναδεικνύονται στα κοινωνικά δίκτυα, αλλά και επειδή αρκετοί δεξιοί πολιτικοί επιδιώκουν να κερδίσουν τον τίτλο Μπουκέλε.
Ο πιο ορατός είναι ο Ντιέγκο Μολάνο, υποψήφιος δήμαρχος της Μπογκοτά και πολιτικός βαφτιστικός του πρώην προέδρου Άλβαρο Ουρίμπε, ο οποίος έχει προτείνει την κατασκευή μεγαλοφυλακών αν εκλεγεί στις 29 Οκτωβρίου. Ο πρώην υπουργός Άμυνας Ιβάν Ντούκε, εξήγησε την ιδέα του στο ραδιόφωνο: «Χρειαζόμαστε μια φυλακή στη Μπογκοτά, μια μεγα-φυλακή για να κρατήσουμε τουλάχιστον 3.000 από τους εγκληματίες που συλλαμβάνονται».
Παρουσίασε, επίσης, την πολιτική ασφαλείας του Μπουκέλε ως πρότυπο προς μίμηση: «Ενώ στο Ελ Σαλβαδόρ οι εγκληματίες που πλήττουν τους πολίτες συλλαμβάνονται, διώκονται και οδηγούνται στη φυλακή, στην Κολομβία, όσοι διαπράττουν κάθε είδους εγκλήματα και τρομοκρατία ανταμείβονται, απελευθερώνονται και μετατρέπονται σε διαχειριστές της ειρήνης».
Τον Μάιο, η εταιρεία Datexco ρώτησε τους Κολομβιανούς αν θα ήθελαν έναν Πρόεδρο σαν τον Μπουκέλε για τη χώρα τους: το 55% απάντησε καταφατικά. Τον Ιούνιο, μια άλλη εταιρεία, η Invamer, έθεσε το ίδιο ερώτημα και το 49% δήλωσε ότι έχει θετική εικόνα για τον Μπουκέλε, ενώ μόνο το 10% δήλωσε ότι τον απορρίπτει. Ήδη από τον Μάρτιο, το περιοδικό Semana, το οποίο έχει μια σκληρή δεξιά εκδοτική γραμμή, είχε ένα εξώφυλλο με τίτλο: «El milagro Bukele» (Το θαύμα Μπουκέλε).
Το φαινόμενο ανησυχεί τους μετριοπαθείς τομείς της κοινωνίας που δεν είναι διατεθειμένοι να χάσουν ελευθερίες και δικαιώματα με αντάλλαγμα μεγαλύτερη τάξη. Και αυτή είναι μία από τις πολιτικές μάχες που θα δοθούν στη Λατινική Αμερική, κατά τους επόμενους εκλογικούς κύκλους.
Διαβάστε όλο το άρθρο στην El País.
Διαβάστε επίσης:
Αργεντινή: Τι πρεσβεύει ο Javier Milei;
Γουστάβο Πέτρο: Η αυξανόμενη δύναμη της ακροδεξιάς καταστρέφει τη δημοκρατία
