Το περιοδικό Viento Sur συζητά με τον Κλαούντιο Κατζ, έναν από τους πιο διακεκριμένους εκπροσώπους της μαρξιστικής θεωρίας της εξάρτησης στη Λατινική Αμερική, για τα ενδεχόμενα που ανοίγουν στην ήπειρο μετά την εκλογή του Μπολσονάρο και τις πολιτικές προοπτικές στην Αργεντινή, η οποία ξαναβυθίζεται στην κρίση.
Συνέντευξη στις Juliana Hernández Bertone και Júlia Martí Comas
Μετάφραση: Συντακτική ομάδα pass–world.gr
Συναντήσαμε τον Κλαούντιο Κατς στο ξενοδοχείο Bauen, το οποίο διαχειρίζονται οι εργαζόμενοι μετά την κρίση της Αργεντινής το 2001. Την ημέρα της συνέντευξης, το Μπουένος Άιρες βρισκόταν σε ρυθμούς προετοιμασίας για τη Σύνοδο των G20, μια διοργάνωση που για τον Μάκρι θα είχε τον χαρακτήρα στήριξης της νεοφιλελεύθερης πολιτικής του, ωστόσο βρήκε τη χώρα σε μια βαθιά οικονομική και πολιτική κρίση.
Η συνέντευξη πραγματοποιήθηκε μετά την παρουσίαση του τελευταίου βιβλίου του Κατς, στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Φόρουμ Κριτικής Σκέψης του Συμβουλίου της Λατινικής Αμερικής για της Κοινωνικές Επιστήμες (Clacso).
Ερ: Μόλις δημοσιεύσατε το βιβλίο «Θεωρία της εξάρτησης, 50 χρόνια μετά». Ποια στοιχεία αυτής της θεωρίας εξακολουθούν να είναι έγκυρα, προκειμένου να κατανοήσουμε την τωρινή κατάσταση στη Λατινική Αμερική;
Απ: Η θεωρία της εξάρτησης αναδύθηκε ως μια σημαντική θεώρηση για την κατανόηση όσων συμβαίνουν στη Λατινική Αμερική και άλλες περιοχές της περιφέρειας.
Είναι μια προσέγγιση που συγκροτήθηκε τις δεκαετίες του 1960 και του 1970, η οποία είχε μεγάλη απήχηση στην άψη της κουβανικής επανάστασης. Μετά ακολούθησε τις διακυμάνσεις αυτού του εγχειρήματος. Αναπτύχθηκε με την εξάπλωσή του και παρήκμασε μέσα από τις αντιξοότητές του.
Την τελευταία δεκαετία, η θεωρία επανεμφανίστηκε μέσα από τις διαφορετικές αβεβαιότητες που αντιμετώπιζε ο προοδευτικός χώρος. Πρόκειται για μια πολύ σημαντική θεώρηση που μας βοηθά να εξηγήσουμε τους μετασχηματισμούς που εγγράφονται στην περιοχή μας.
Αναλύει τον εξορυκτισμό, την «πρωτογενοποίηση» [la primarización] και την εξειδίκευση στις βασικές εξαγωγές, μέσα σε ένα πλαίσιο μεγάλης βιομηχανικής παλινδρόμησης. Παράλληλα, αποσαφηνίζει για ποιο λόγο το εξωτερικό χρέος είναι ένας επανερχόμενος εφιάλτης, μαζί με τις έντονες, συχνές και περιοδικές κρίσεις που βιώνει η περιοχή. Καθώς οι αντιφάσεις των μη ανεπτυγμένων οικονομιών εκδηλώνονται σταθερά, είναι σημαντικό να υπάρχει μια θεωρία που να αποσαφηνίζει αυτές τις ανισορροπίες.
Επιπλέον, η Λατινική Αμερική υποφέρει από ένα σοβαρό κοινωνικό χάσμα. Αρκεί να περπατήσει κανείς στο Μπουένος Άιρες για να διαπιστώσει τη φτώχεια, την άτυπη εργασία ή τα παιδιά που εγκαταλείπουν το σχολείο. Υπάρχει μια αυξανόμενη βία, συνδεδεμένη με την ανισότητα.
Πιστεύω ότι η θεωρία της εξάρτησης μάς εφοδιάζει με εργαλεία για να κατανοήσουμε αυτή τη δραματική εξέλιξη. Η θεωρία, επίσης, αναπτύχθηκε για πρώτη φορά σε μια εποχή δικτατοριών και ανέλυε προβλήματα συνοχής. Σήμερα περνάμε μια φάση επιστροφής όχι στις κλασικές δικτατορίες, αλλά σε τροπικότητες βάναυσου αυταρχισμού.
Στο βιβλίο μου περιλαμβάνονται αναφορές σε παλαιότερα έργα, όμως ο στόχος μου είναι να αξιολογήσω τη θεωρία της εξάρτησης υπό το φως των σημερινών εξελίξεων. Είναι προφανές ότι ο καπιταλισμός του 21ου αιώνα είναι πολύ διαφορετικός από αυτόν που κυριαρχούσε πριν από πενήντα χρόνια. Kαθώς ο νεοφιλελευθερισμός είναι η άλλη όψη του μεταπολεμικού κεϋνσιανισμού, οι παλιές ερμηνείες απαιτούν σημαντικές προσαρμογές.
Ένα από τα ζητήματα που θίγω είναι η οικονομική διασύνδεση με τη Νοτιοανατολική Ασία. Τη δεκαετία του 1970, η Νότια Κορέα και η Αργεντινή ή η Βραζιλία εντάσσονταν σε ένα παρόμοιο πλάνο, αλλά σήμερα υπάρχει ένα τεράστιο χάσμα.
Η Κίνα τότε δεν επηρέαζε την παγκόσμια οικονομία και σήμερα είναι η δεύτερη μεγαλύτερη δύναμη στον πλανήτη. Στο κείμενο αναπτύσσω ορισμένες ιδέες για αυτούς τους μετασχηματισμούς και κυρίως εξετάζω την εγκυρότητα και τις αλλαγές σε κεντρικές έννοιες της θεωρίας της εξάρτησης, όπως αυτές του κύκλου εξάρτησης, της υπερ-εκμετάλλευσης και του υπό-ιμπεριαλισμού.
Ερ: Ποια είναι η ανάλυσή σας για την τρέχουσα κατάσταση στη Λατινική Αμερική; Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ένας κύκλος έκλεισε ή ακόμα αυτός ο κύκλος βρίσκεται σε εξέλιξη;
Απ: Βρισκόμαστε εν μέσω μιας σύνθετης κατάστασης που δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί με ακρίβεια. Το κεντρικό γεγονός είναι ο θρίαμβος του Μπολσονάρο σε μια χώρα που σηματοδοτεί τις αλλαγές ολόκληρης της περιοχής.
Ο πρώην στρατιωτικός αντιπροσωπεύει μια σημαντική αλλαγή, όχι μόνο επειδή εγκαινιάζει την άφιξη της ακροδεξιάς στις κυβερνήσεις της περιοχής, αλλά και επειδή κυριάρχησε σε συνθήκες απολύτως μη κανονικών εκλογών. Έφτασε στην Προεδρία μετά τη σύλληψη του Λούλα, με την εξόφθαλμη στήριξη της δικαστικής εξουσίας και τον στρατό να διαδραματίζει κεντρικό ρόλο.
Δεν γνωρίζουμε αν ο Μπολσονάρο θα σταθεροποιηθεί στην εξουσία ή όχι. Η διοίκησή του περιέχει όλες τις αντιφάσεις ενός αυτοσχεδιαστή που εξελέγη στο ανώτατο αξίωμα. Θα πρέπει να διαχειριστεί πολλές εντάσεις στο οικονομικό πεδίο.
Θα πρέπει να διαμεσολαβήσει ανάμεσα στους τομείς τις αγροβιομηχανίας που θέλουν το άνοιγμα της οικονομίας, στις ομάδες που θέλουν τη διατήρηση της Μercosur και στις οικονομικές ομάδες που επωφελούνται από τα υψηλά επιτόκια.
Αν εφαρμόσει όλα όσα έχει εξαγγείλει σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής, θα προκαλέσει τρομακτικές αλλαγές. Θα προχωρήσει σε μια πλήρη σύγκλιση με τις ΗΠΑ, την οποία η Βραζιλία ουδέποτε είχε. Το μεγάλο ερώτημα είναι αν πράγματι θα το κάνει. Θα ρισκάρει να χάσει την κινέζικη αγορά; Θα μπει σε στρατιωτικές επιχειρήσεις εναντίον της Βενεζουέλας;
Σε κάθε περίπτωση, ο πιο σημαντικός παράγοντας θα είναι η λαϊκή αντίσταση. Ας θυμηθούμε ότι το πραξικόπημα του 1964 στη Βραζιλία σηματοδότησε την άνοδο μιας σειράς δικτατοριών στην ήπειρο. Πρόκειται να επαναληφθεί μια τέτοια διαδικασία; Το κλειδί για την αποφυγή ενός τέτοιου σεναρίου είναι η αντίδραση από τα κάτω.
Ήδη έχουν αρχίσει να εκφράζονται κινήματα με μεγάλη επιρροή όπως το «Όχι Αυτός» [Ele Não] και σημαντικοί αγώνες σωματείων. Θα χρειαστεί τέτοιου είδους δράσεις να αναπτυχθούν.
Ας θυμηθούμε ότι σε περιφερειακό επίπεδο καταγράφηκε επίσης η νίκη του Λόπεζ Ομπραδόρ σε μια άλλη κομβική χώρα της περιοχής [σ.τ.μ. στο Μεξικό]. Όλοι αναρωτιούνται σε ποιο βαθμό θα επιλέξει στοιχεία μιας προοδευτικής διακυβέρνησης, σε ένα πλαίσιο όπου παρατηρούνται σημαντικά αποτελέσματα της κεντρο-αριστεράς σε δύο χώρες –την Κολομβία και τη Χιλή– που λειτουργούν ως προπύργια επαναφοράς του συντηρητισμού. Επιπλέον, οι διαδικασίες στη Βενεζουέλα, τη Βολιβία και την Κούβα συνεχίζονται και αυτή η συνθήκη θέτει ένα όριο στην άνοδο της Δεξιάς.
Eρ: Πέραν των μελλοντικών προοπτικών, ποιος πιστεύετε ότι είναι ο απολογισμός των προοδευτικών κυβερνήσεων;
Aπ: Είναι πάρα πολύ σημαντικό να γίνει αυτός ο απολογισμός, γιατί υπάρχει ο κίνδυνος να αποφύγουμε τη συζήτηση.
Ορισμένοι περιγράφουν αυτό που έγινε στη Βραζιλία, αποφεύγοντας να αναφερθούν στον ρόλο του Εργατικού Κόμματος (PT). Ξεχνούν ότι η Δεξιά κέρδισε, επειδή υπήρξε πριν μια ισχυρή απογοήτευση.
Αυτή η απογοήτευση επιτάθηκε με την Ντίλμα (Ρούσεφ) και η επιστροφή του Λούλα δεν κατάφερε να την αντισταθμίσει. Η ψήφος στη Δεξιά ήταν πολύ ισχυρή σε περιοχές που πριν υποστήριζαν το PT.
Ερ: Σε αυτόν τον απολογισμό των προοδευτικών κυβερνήσεων, ποιος νομίζετε ότι ήταν ο ρόλος των εξωτερικών παραγόντων και ποιος ο ρόλος των εσωτερικών παραμέτρων, που οδήγησαν στην τωρινή κατάσταση;
Απ: Υπάρχει μια συλλογιστική που εκφράζεται συχνά αυτό το διάστημα στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Φόρουμ Κριτικής Σκέψης του Συμβουλίου της Λατινικής Αμερικής για της Κοινωνικές Επιστήμες (Clacso). Αυτή η συλλογιστική υποστηρίζει ότι υπήρξε μια βελτίωση στην αγοραστική δύναμη στρωμάτων που βγήκαν από τη φτώχεια και ότι η μοναδική αποτυχία των προοδευτικών κυβερνήσεων ήταν ότι δεν επέδρασαν πολιτικο-κοινωνικά σε αυτούς τους πληθυσμούς.
Υπάρχει ο ισχυρισμός ότι αυτή η απουσία επηρέασε τον τρόπο αξιολόγησης των λαϊκών στρωμάτων αναφορικά με τη βελτίωση που επιτεύχθηκε, γεγονός που με τη σειρά του διευκόλυνε τη νίκη της Δεξιάς. Θεωρώ ότι αυτή η ερμηνεία είναι επιφανειακή. Υπονοεί ότι εκείνοι που ψήφισαν αρχικά για το PT είχαν ένα επίπεδο συνείδησης που απλά έχασαν όταν άλλαξαν εκλογική προτίμηση. Και αντιμετωπίζει αυτή την αλλαγή ως εντελώς ανεξάρτητη από τους χειρισμούς του Λούλα και της Ρούσεφ.
Είναι ξεκάθαρο ότι το PT δεν ανέπτυξε μια ιδεολογική μάχη. Υπέθεσε ότι αν η αγοραστική δύναμη των ανθρώπων βελτιωνόταν, τότε θα συνέχιζαν να υποστηρίζουν εκλογικά την ίδια κυβέρνηση. Διατήρησε μια ψευδή σοσιαλδημοκρατική πεποίθηση, η οποία δεν μπορεί να ισχύσει σε μια χώρα στην οποία απουσιάζουν βασικές κοινωνικές πρόνοιες.
Στη Βραζιλία, οι βελτιώσεις διαρκούν λίγο και η μεσαία τάξη δεν εξαπλώνεται σημαντικά. Η βελτίωση στην αγοραστική δύναμη δεν αλλάζει τις τεράστιες κοινωνικές ανισότητες που υπάρχουν.
Η κυβέρνηση των Εργατικών ποτέ δεν ξεκίνησε τον κοινωνικο-οικονομικό μετασχηματισμό που απαιτείται για τη μείωση της ανισότητας, για να αλλάξει το καθεστώς συγκέντρωσης ιδιόκτητης γης ή να μειώσει τα τεράστια προνόμια των τραπεζικών, Δεν επέδρασε στο επίπεδο της λαϊκής συνείδησης επειδή δεν το έπραξε ούτε στο επίπεδο της οικονομικής δομής. Και η Δεξιά επωφελήθηκε αυτής της αδυναμίας, προκειμένου να δημιουργήσει ένα κλίμα που της επέτρεψε να πάρει την κυβέρνηση.
Οι εκλογές στη Βραζιλία χάθηκαν πολύ νωρίτερα, στον δρόμο. Γενικά, στη Λατινική Αμερική ο συσχετισμός δυνάμεων διαμορφώνεται πρώτα σε αυτό το επίπεδο και στη συνέχεια εκφράζεται στην εκλογική σφαίρα. Αυτό που κερδίζεται στον άμεσο αγώνα μεταφράζεται στη συνέχεια σε ψήφους. Το αντί-παράδειγμα είναι η Βενεζουέλα. Εκεί υπάρχει μια ανεπιθύμητη οικονομική κρίση και η Δεξιά δεν κατορθώνει να εγκαθιδρυθεί επειδή έχει χάσει στη μάχη των δρόμων.
Επιπρόσθετα, χρειάζεται να θυμόμαστε ότι σε όλες τις κοινωνίες υπάρχουν ενεργοί πολιτικοί δρώντες και άλλοι λιγότερο ισχυροί, που ακολουθούν αυτούς που επιδεικνύουν τη μεγαλύτερη πυγμή, αποφασιστικότητα και ικανότητα δράσης. Όταν η Δεξιά εμφανίζει αυτό το προφίλ, εξασφαλίζει συνήθως τη στήριξη της μεσαίας τάξης.
Αν η Αριστερά δεν επιτελέσει έναν αγώνα με τους ίδιους όρους, ηττάται από τον αντίπαλο. Και αυτά τα δεδομένα μάς αναγκάζουν να σκεφτούμε πάνω σε μια πολύ διαφορετική στρατηγική για την επόμενη περίοδο. Το σύνθημα του PT για επιστροφή στη χαρά ήταν πολύ αφελές. Για να επιτύχει ένας τέτοιος σχεδιασμός χρειάζεται καταρχάς μια διαφορετική συνταγή κατάλληλων πρώτων υλών, πολιτικής ισορροπίας, αποπροσανατολισμού της Δεξιάς και προσεκτικών τρόπων επικοινωνίας, δηλαδή ένα πλαίσιο πολύ διαφορετικό από αυτό που ισχύει τώρα.
Χρειάζεται να έχουμε συνείδηση ότι όλες οι δημοκρατικές κατακτήσεις θα βρεθούν σε διακινδύνευση και θα πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι για έναν σκληρό αγώνα. Με διαφορετικό τρόπο και χαρακτηριστικά σε κάθε χώρα, όμως σε γενικό επίπεδο αυτή είναι η συνθήκη.
Είναι πάντοτε αναγκαίος ο συνδυασμός της θεσμικής δράσης με τη δράση στον δρόμο, όμως το υφιστάμενο πλαίσιο μάς ωθεί να δώσουμε έμφαση στο δεύτερο επίπεδο.
Ερ: Πώς μεταφράζετε αυτή την ανάλυση με όρους πολιτικής στρατηγικής, και πιο συγκεκριμένα στην Αργεντινή;
Απ: Η Αργεντινή είναι μια χώρα με πολύ ξεχωριστά χαρακτηριστικά σε σχέση με την υπόλοιπη περιοχή. Για παράδειγμα, έχει αποδυναμωμένες ένοπλες δυνάμεις ως αποτέλεσμα των δικών για γενοκτονία και των κατασταλτικών ρυθμίσεων που εφαρμόστηκαν.
Ο στρατός δεν διαδραματίζει τον ίδιο ρόλο που έχει σε άλλες χώρες. Σε λαϊκό επίπεδο, παραδόσεις αγώνα διαφορετικών γενεών ανανεώνονται, σε πολύ σημαντικές διεργασίες κινητοποίησης. Από το τέλος της δικτατορίας, έχουν πραγματοποιηθεί 40 γενικές απεργίες και επί διακυβέρνησης Μάκρι οργανώθηκαν τέσσερις. Ήταν απεργίες με υψηλό επίπεδο συγκλίσεων, σε ένα πλαίσιο ισχυρής σωματειακής οργάνωσης. Οι κοινωνικές οργανώσεις έχουν αποκτήσει ένα πάρα πολύ μεγάλο βάρος στα πιο υποβαθμισμένα στρώματα και ο δρόμος καθορίζει με πολύ άμεσο τρόπο την κατεύθυνση της πολιτικής. Αυτός ο βαθμός κινητοποίησης καθόρισε και τα όρια που συνάντησε ο Μάκρι στην εφαρμογή του προγράμματός του.
Το δομικό υπόβαθρο αυτής της συνθήκης είναι πολύ διαφορετικό.
Η οικονομία της Αργεντινής ήταν η πιο ακμάζουσα στη Λατινική Αμερική και η πιο αποσταθεροποιημένη από τη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση σε σχέση με άλλες χώρες. Αυτή η αντίφαση δεν έχει επιλυθεί.
Υπάρχει μια μεσαία τάξη που έχει λάβει δημόσια εκπαίδευση και έχει μια δημοκρατική συνείδηση που εμποδίζει την αντιδραστική επαναφορά που επιθυμούν οι καπιταλιστές. Η χώρα έχει υποβαθμιστεί, αλλά ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού θεωρεί ξένη την προοπτική της φτώχειας για τον εαυτό του. Αυτές οι παραδοξότητες καθιστούν πάντοτε έγκυρα τα σενάρια κρίσης. Όταν κυβερνά η Δεξιά, τείνει να επιδεινώνει τα προβλήματα, καθώς αποτυγχάνει να ανοικοδομήσει τη διαδικασία της συσσώρευσης. Όταν κυβερνούν προοδευτικές δυνάμεις, η Δεξιά κάνει αβίωτη τη ζωή μέσα από υποστηρικτικά σε αυτήν κοινωνικά κινήματα.
Σήμερα, βιώνουμε μια ακόμα τρομακτική κρίση με σοβαρή την πιθανότητα να βρεθούμε αντιμέτωποι με μια νέα στάση πληρωμών. Στον Μάκρι δόθηκε η τιμή από τους G20 να παρουσιάσει την Αργεντινή ως παράδειγμα στον νεοφιλελεύθερο κόσμο. Αλλά αν γνώριζαν ότι η χώρα επρόκειτο να βρεθεί σε τέτοιο βάραθρο, δεν θα έκαναν ποτέ τη Σύνοδο στο Μπουένος Άιρες.
Ο Μάκρι θεώρησε ότι θα ήταν μια ευκαιρία για μεγάλες επενδύσεις και κατέληξε να παρακαλά για δάνεια προκειμένου να αποφύγει τη χρεοκοπία. Τώρα θα επιχειρήσει να αντιγράψει τη στροφή της Βραζιλίας. Όμως δεν είναι τόσο εύκολο να βρει κανείς μια Δεξιά έξοδο από την κρίση μιας Δεξιάς κυβέρνησης.
[…]
Απόσπασμα από τη συνέντευξη που δημοσιεύτηκε στο Viento Sur.
