Η κρίση της Ευρωζώνης, που ξεκίνησε το 2009, υποτίθεται ότι έφτασε στο τέλος της τον Αύγουστο του 2018, με την Ελλάδα να είναι η τελευταία ευρωπαϊκή χώρα που εξήλθε από την φάση της κρίσης. Ωστόσο, στο μεταξύ, αυτό που πραγματικά συνέβη, σε όλη την Ευρώπη, είναι ότι οι μηχανισμοί που προορίζονταν για την ευημερία των ανθρώπων, όπως το συνταξιοδοτικό σύστημα, η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, η εκπαίδευση κ.τ.λ., δέχτηκαν ένα από τα πιο ισχυρά πλήγματα στη σύγχρονη ιστορία.

Των Δημήτρη Δαλάκογλου και Γιώργου Πουλιμενάκου

Μετάφραση: Συντακτική ομάδα pass–world.gr

Αυτό δεν συνέβη κατ’ εξαίρεση, στο όνομα μιας έκτακτης ανάγκης, αλλά συντελέστηκε ως μέρος μιας πολύ πιο συστηματικής και ευρέως ενορχηστρωμένης αλλαγής Παραδείγματος στη δημόσια πολιτική.

Για παράδειγμα, o βασιλιάς της Ολλανδίας Βίλεμ-Αλεξάντερ εξήγγειλε, ήδη από την πρώτη ημέρα ανάληψης των καθηκόντων του, το τέλος τoυ κράτους προνοίας και την έναρξη μιας «κοινωνίας της συμμετοχής». Κυβερνήσεις των Συντηρητικών στην Βρετανία μιλούσαν για τη «Μεγάλη Κοινωνία», ενώ σε χώρες όπως η Ελλάδα και η Πορτογαλία εμφανίστηκαν Υπουργεία κοινωνικής αλληλεγγύης που ζητούσαν από την κοινωνία να αναλάβει δραστηριότητες, των οποίων την ευθύνη είχε παλιότερα το κράτος ή συμπράξεις δημόσιων και ιδιωτικών φορέων.

Με δεδομένο αυτό το πλαίσιο, θα χρειαζόταν να αναρωτηθούμε για το νέο ηγεμονικό κοινωνικό-οικονομικό σύστημα που αναδύεται στην Ευρώπη, μετά από το υποτιθέμενο τέλος της κρίσης. Θέτοντας το ερώτημα με εθνογραφικούς όρους, «πώς θα αντεπεξέλθουν οι άνθρωποι σε αυτόν τον συστημικό μετασχηματισμό;»

Υποστηρίζουμε ότι η εστίαση στις σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα σε τρία κοινωνικο-υλικά στοιχεία μπορεί να μας βοηθήσει να προσανατολιστούμε μέσα σε αυτόν τον κόσμο του μετά-προνοιακού ευρω-καπιταλισμού. Αυτά τα τρία στοιχεία είναι η κινητικότητα, η ιδιοκτησία και οι ψηφιακές τεχνολογίες.

H βρετανική αγορά ακινήτων

Μια καλή μελέτη παραδείγματος που μας βοηθά να καταλάβουμε τη συγκεκριμένη σχέση είναι η εξής: η βρετανική αγορά ακινήτων είναι παγιδευμένη σε μια διαρκώς διογκούμενη φούσκα και έχει γίνει πλέον απρόσιτη για τους Βρετανούς της εργατικής και της χαμηλά αμειβόμενης μεσαίας τάξης.

Όλο και λιγότεροι νεοεισερχόμενοι στη στεγαστική αγορά έχουν πρόσβαση στην περιβόητη «ιδιοκτησιακή κλίμακα», εκτός και αν οι ίδιοι (ή οι γονείς τους) έχουν τους πόρους για μια τεράστια προκαταβολή. Καθώς οι τιμές ανεβαίνουν, αποκλείουν όλο και μεγαλύτερα κομμάτια του πληθυσμού που μένουν παγιδευμένα στη «σαρκοβόρα» αγορά των ενοικίων.

Ωστόσο, η συγκεκριμένη απορρύθμιση της αγοράς και οι νέες τεχνολογίες καθιστούν εφικτή για αυτούς τους ανθρώπους την εξερεύνηση ξένων αγορών, με την απλή χρήση ενός φτηνού φορητού υπολογιστή ή ενός smartphone.

Η ανθρωπολόγος Ντίμα Κάνεφ [Deema Kaneff] (2009), στην έρευνά της που αφορά τους Βρετανούς που αγοράζουν ακίνητη περιουσία στις αγροτικές περιοχές της Βουλγαρίας, εξετάζει τους τρόπους με τους οποίους επανορίζεται η ιδιοκτησία ως μορφή ιδιωτικής πρόνοιας, ως επένδυση για την επιβίωση. Καθώς η πλειοψηφία των Βρετανών αισθάνεται ότι η κρατική πρόνοια εξαφανίζεται και ότι μια αξιοπρεπής σύνταξη είναι όνειρο θερινής νυκτός, η κατοχή ιδιοκτησίας γίνεται αντιληπτή ως ένας τρόπος διασφάλισης της επιβίωσης μετά τη σύνταξη. Όμως, σε κάτι τέτοιο μπορούν να ανταποκριθούν οικονομικά μόνο καταφεύγοντας σε κτηματομεσιτικές αγορές πολύ φτηνότερες από αυτή της Βρετανίας.

Η συγκριμένη εθνογραφία καθιστά ξεκάθαρους τους νέους τρόπους μέσω των οποίων οι ταξικές διαφορές επανεγκαθίστανται, ολοένα και περισσότερο, έξω από τα σύνορα της εκάστοτε εθνικής οικονομίας: γίνονται διεθνικοί.

Στην περίπτωση της Βουλγαρίας η «συσσώρευση μέσω αποστέρησης», που τόσο εύστοχα περιγράφει ο Ντέιβιντ Χάρβεϊ [David Harvey] στο βιβλίο του Ο Νέος Ιμπεριαλισμός (2003) [1], δεν είναι (αποκλειστικά) μια υπόθεση κινητικότητας του μεγάλου κεφαλαίου. Επιτελείται από τους «απλούς ανθρώπους» –με τους όρους της Κάνεφ– οι οποίοι αγοράζουν τη βουλγαρική εξοχή και κατά συνέπεια συμβάλλουν στο να γίνει απρόσιτη η βουλγαρική κτηματομεσιτική αγορά για το μέσο εισόδημα της Βουλγαρίας, που αντιπροσωπεύει ένα μικρό μέρος του βρετανικού μέσου εισοδήματος.

Από τη μια πλευρά, οι Βρετανοί ιδιοκτήτες στη Βουλγαρία έχουν ένα δικό τους σπίτι για να μείνουν αν χρειαστεί ή μπορούν πάντα να το νοικιάσουν σε άλλους –συνήθως ξένους–, καλύπτοντας έτσι την ταχύτατη απώλεια εισοδήματος που βιώνουν στην πατρίδα τους. Από την άλλη, οι Βούλγαροι πωλητές ακινήτων, που πρέπει να πουλήσουν τις ιδιοκτησίες τους για να αντεπεξέλθουν στα δικά τους οικονομικά προβλήματα, απόρροια της μετά-σοσιαλιστικής απορρύθμισης, πετυχαίνουν επίσης καλύτερες τιμές από ό,τι αν πουλούσαν στους συμπατριώτες τους. Ως αποτέλεσμα, η ταξική πόλωση της Μεγάλης Βρετανίας εκτονώνεται και εν μέρει επιλύεται στη Bουλγαρία, και αντιστρόφως.

O υποτιθέμενoς διαμοιρασμός

Αυτό το μοντέλο μπορεί επίσης να επιστρατευτεί για να καταλάβουμε την αυξανόμενη απήχηση του Airbnb, μιας από τις πιο δημοφιλείς start-up εταιρίες που εμπίπτουν στην κατηγορία της λεγόμενης «οικονομίας του διαμοιρασμού».

Η Airbnb, μαζί με τα χαμηλού κόστους αεροπορικά εισιτήρια, έχουν συνδεθεί με την αύξηση του μαζικού τουρισμού που σημειώνεται τα τελευταία χρόνια σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις. Στην έρευνά μας, αυτού του είδους η διεθνική αλληλεπίδραση, ως νεοφιλελεύθερο επακόλουθο όπως περιγράφεται από την Κάνεφ, μπορεί να εντοπιστεί στον αυξανόμενο αριθμό ανθρώπων που βάζουν το σπίτι τους στην πλατφόρμα Airbnb, στην Αθήνα της κρίσης.

Το σπίτι, που κάποτε αποτελούσε, σε όλο το ταξικό φάσμα, σύμβολο της διαγενεακής συνέχειας και αλληλεγγύης εντός του ελληνικού πλαισίου, μετατρέπεται σε μοναδική πηγή εισοδήματος ή ζωτικού συμπληρωματικού εισοδήματος σε μια χώρα με την υψηλότερη φορολογία στην Ευρώπη, με εξαιρετικά μειωμένους μισθούς, καθώς και με ένα από τα υψηλότερα ποσοστά ανεργίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Το 2011 υπήρχαν δώδεκα ιδιοκτησίες στην Αθήνα που εντάσσονταν στο Airbnb, ενώ το 2018 είναι πάνω από 30.000 στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής.

Άνθρωποι που πιθανόν βιώνουν άμεσα τις συνέπειες του νεοφιλελευθερισμού στην πατρίδα τους έχουν τη δυνατότητα να πετάξουν στο εξωτερικό και να μείνουν σε πιο φτηνά μέρη, επικοινωνώντας με τους Έλληνες Airbnb οικοδεσπότες.

Πραγματώνουν, έτσι, μια από τις πρωταρχικές υποσχέσεις του καπιταλισμού, δηλαδή το ταξίδι. Επιπλέον, μπορούν να αγοράσουν μια ιδιοκτησία την οποία να χρησιμοποιούν για ένα μήνα τον χρόνο και να την αξιοποιούν μέσω Airbnb για την υπόλοιπη τουριστική περίοδο, δίνοντας ένα ποσό πολύ μικρότερο από αυτό που θα έδιναν για μια τέτοια ιδιοκτησία στην πατρίδα τους.

Το ελληνικό κράτος βλέπει το Airbnb ως μια ακόμα ευκαιρία είσπραξης φόρων, προκειμένου να αποπληρώσει το μεγαλύτερο δάνειο που έχει αναλάβει ποτέ χώρα, και οι διαχειριστές του Airbnb σίγουρα αποτελούν μια τέτοια πηγή. Σήμερα, στην Ελλάδα το Airbnb αποτελεί, ως έναν βαθμό, έναν τρόπο διάσωσης των σπιτιών από τους τραπεζικούς πλειστηριασμούς.

Παρ’ όλα αυτά, υπάρχει και η άλλη πλευρά του νομίσματος του Airbnb. Πολλοί Έλληνες, Βούλγαροι και Ισπανοί πολίτες, που έχουν ανάγκη να νοικιάσουν ή να αγοράσουν ένα σπίτι, αποκλείονται, καθώς οι μικρο-ιδιοκτήτες και οι μεγαλο-ιδιοκτήτες δεν θα «σπαταλήσουν» την ιδιοκτησία τους έναντι ενός κανονικού μηνιαίου ενοικίου, όταν μπορούν να βγάλουν περισσότερα χρήματα μέσω της Airbnb, ειδικά την καλοκαιρινή περίοδο.

Και τι γίνεται με τους ανθρώπους που εργάζονται σε αεροπορικές εταιρίες χαμηλού κόστους; Σύμφωνα με τον Ντάραγκ Γκόλντεν [Darragh Golden], οι χαμηλές τιμές που προσφέρει η Ryanair είναι αποτέλεσμα των εξαιρετικά επισφαλών συνθηκών εργασίας του προσωπικού της. Τι γίνεται με τους φοιτητές της Ελλάδας που δεν μπορούν να βρουν να νοικιάσουν σπίτι για να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους;  Ή με τους γιατρούς και τους δασκάλους που μετατίθενται σε ελληνικά νησιά και αν είναι τυχεροί μπορεί να βρουν σπίτι με συμβόλαιo εννέα μηνών, καθώς οι ιδιοκτήτες θέλουν πίσω την ιδιοκτησία τους τον Μάιο που ανοίγει η τουριστική περίοδος της Airbnb; Τι επιπτώσεις έχει όλο αυτό στην κοινωνική δομή μικρότερων και μεγαλύτερων κοινοτήτων;

Σε μια εποχή όπου ο κάθε ένας από εμάς εγκαλείται ως μικρο-επιχειρηματίας, με την εξατομικευμένη ευθύνη να διαπραγματεύεται την ύπαρξή του/της ως ιδιωτικό ατομικό ζήτημα, ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός της «μετά-κρίσης» δημιουργεί νέα εργαλεία και αφηγήσεις για να διασφαλίσει την αναπαραγωγή του.

Ίσως το Ίντερνετ και η ελεύθερη αγορά να επιτρέπουν στους Βορειοευρωπαίους να έχουν ιδιοκτησία αλλού και να μην χρειάζεται να βγαίνουν στους δρόμους της πατρίδας τους, διαδηλώνοντας για την επιδείνωση του υγειονομικού συστήματος, την αύξηση του κόστους διαβίωσης και την απαγορευτική στεγαστική αγορά, την ώρα που η εκμετάλλευση των Airbnb ιδιοκτησιών στην Ελλάδα κρατά επίσης αρκετούς Έλληνες μακριά από τους δρόμους.

Ίσως ο χαμηλού κόστους τουρισμός να επιτρέπει σε ένα Νορβηγό millennial να αισθάνεται ως μεσοαστός ταξιδιώτης, την ώρα που οι προοπτικές του είναι πολύ χειρότερες από ό,τι των γονιών του όταν ήταν στην ηλικία του.

Όμως, αυτή η πρόσβαση στην ιδιοκτησία, την κινητικότητα και τις ψηφιακές τεχνολογίες, εγκυμονεί απλώς νέες μορφές πανευρωπαϊκών ταξικών διαχωρισμών και νέες μορφές μικρο-ιμπεριαλισμού.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Harvey, D. (2003). The New Imperialism. Oxford: Oxford University Press

Kaneff, D. (2009). “Property and Transnational Neoliberalism: The Case of British Migration to Bulgaria” in Accession and Migration: Hanging Policy, Society, and Culture in an Enlarged Europe, Edited by Eade, J. and Valkanova, Y.

[1] Το βιβλίο του David Harvey O Στις Ιμπεριαλισμός κυκλοφορεί στα Ελληνικά από στις Εκδόσεις Καστανιώτη, μτφ. Ε. Αστερίου, 2006.

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο Open Democracy, στις 16 Δεκεμβρίου 2018.

Για τους συγγραφείς

Ο Δημήτρης Δαλάκογλου είναι Καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Vrije University του Άμστερνταμ. Από το 2017 είναι κάτοχος της υποτροφίας Innovative Research VIDI από το Dutch Organisation of Scientific Research (NWO) για την έρευνά του infra-demos.

Ο Γιώργος Πουλιμενάκος είναι υποψήφιος διδάκτορας στο Vrije University του Άμστερνταμ, εστιάζοντας στην επανανοηματοδότηση της ακίνητης περιουσίας σε περιόδους νεοφιλελεύθερης προσαρμογής στην Αθήνα.

Διαβάστε επίσης:

“Ψηφιακή εργασία, gig οικονομία και τρόποι αντίστασης”

“Υπάρχουν 11 εκατομμύρια άδεια σπίτια σε όλη την Ευρώπη και 4.1 εκατομμύρια άστεγοι”