Τέσσερις επιστήμονες γνωσιακών επιστημών και εκπαίδευσης εξηγούν τη σημασία που έχει η πρακτική της «κριτικής αγνόησης» [critical ignoring], προκειμένου να επιβιώσουν οι πολίτες στο σημερινό σύμπαν της υπερπροσφοράς πληροφορίας.
Των Ralph Hertwig, Anastasia Kozyreva, Sam Wineburg και Stephan Stephan Lewandowsky
Μετάφραση: Συντακτική ομάδα pass-world.gr
To Διαδίκτυο είναι ένας παράδεισος πληροφοριών και ταυτόχρονα κολαστήριο.
Ένας ανεξάντλητος πλούτος πληροφοριών υψηλής ποιότητας είναι διαθέσιμος με λίγες κινήσεις των δακτύλων, ακριβώς δίπλα σε έναν αχανή χείμαρρο πληροφοριών χαμηλής ποιότητας, διασπαστικών, ψευδών και χειριστικών.
Οι πλατφόρμες που ελέγχουν την αναζήτηση σχεδιάστηκαν μέσα στην αμαρτία. Το επιχειρηματικό τους μοντέλο πλειοδοτεί πάνω στον πιο πολύτιμο και περιορισμένο γνωστικό μας πόρο: την προσοχή.
Αυτές οι πλατφόρμες εργάζονται υπερωρίες για να αποσπάσουν την προσοχή μας, προωθώντας πληροφορίες που προκαλούν περιέργεια, οργή ή θυμό.
Όσο περισσότερο τα μάτια μας παραμένουν κολλημένα στην οθόνη, τόσο περισσότερες διαφημίσεις μπορούν να μας δείξουν και τόσο μεγαλύτερα κέρδη αποκομίζουν οι μέτοχοί τους.
Επομένως, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι όλα αυτά επιβαρύνουν τη συλλογική μας προσοχή. Μια ανάλυση του 2019 των hashtags του Twitter, των αναζητήσεων στο Google και των σχολίων στο Reddit έδειξε ότι κατά την τελευταία δεκαετία ο ρυθμός αύξησης και μείωσης της δημοτικότητας των τρεντ έχει εντατικοποιηθεί. Το 2013, για παράδειγμα, ένα hashtag στο Twitter ήταν δημοφιλές κατά μέσο όρο για 17,5 ώρες, ενώ το 2016 η δημοτικότητά του έσβηνε μετά από 11,9 ώρες.
Ο μεγαλύτερος ανταγωνισμός οδηγεί σε μικρότερα διαστήματα συλλογικής προσοχής, τα οποία οδηγούν σε όλο και πιο έντονο ανταγωνισμό για την προσοχή μας: ένας φαύλος κύκλος.
Για να ανακτήσουμε τον έλεγχο, χρειαζόμαστε γνωστικές στρατηγικές που θα μας βοηθήσουν να διεκδικήσουμε εκ νέου έναν βαθμό αυτονομίας και θα μας θωρακίσουν από τις υπερβολές, τις παγίδες και τις πληροφοριακές διαταραχές της σημερινής οικονομίας της προσοχής.
Η κριτική σκέψη δεν αρκεί
Τα εγχειρίδια προκρίνουν τη γνωσιακή στρατηγική της κριτικής σκέψης, μια διανοητικά πειθαρχημένη, αυτοκαθοδηγούμενη και κοπιώδη διαδικασία που βοηθά στον εντοπισμό έγκυρων πληροφοριών. Στο σχολείο, οι μαθητές διδάσκονται να διαβάζουν αναλυτικά και προσεκτικά και να αξιολογούν τις πληροφορίες. Εξοπλισμένοι με αυτού του είδους τα εργαλεία, μπορούν να αξιολογούν τους ισχυρισμούς και τα επιχειρήματα που βλέπουν, ακούν ή διαβάζουν. Καμία αντίρρηση. Η ικανότητα κριτικής σκέψης είναι εξαιρετικά σημαντική.
Είναι όμως η κριτική σκέψη αρκετή, σε έναν κόσμο υπερπληθώρας πληροφοριών και αστείρευτων πηγών παραπληροφόρησης; Η απάντηση είναι “Όχι” για δύο τουλάχιστον λόγους.
Πρώτον, ο ψηφιακός κόσμος περιέχει περισσότερες πληροφορίες από ό,τι όλες οι βιβλιοθήκες του κόσμου μαζί. Πολλές από αυτές τις πληροφορίες προέρχονται από μη ελεγμένες πηγές και στερούνται σοβαρών δεικτών αξιοπιστίας.
Η κριτική εξέταση όλων των πληροφοριών και των πηγών που συναντάμε θα μας παρέλυε εντελώς, επειδή δεν θα μας απέμενε καθόλου χρόνος για να διαβάσουμε πραγματικά τις πολύτιμες πληροφορίες που εντοπίζουμε με κόπο.
Δεύτερον, η επένδυση κριτικής σκέψης σε πηγές που θα έπρεπε εξαρχής να αγνοήσουμε σημαίνει ότι οι έμποροι προσοχής και οι κακόβουλοι παράγοντες έχουν λάβει αυτό που ήθελαν, την προσοχή μας.
Κριτική αγνόηση για να καταστεί εφικτή η διαχείριση των πληροφοριών
Ποια εργαλεία έχουμε λοιπόν στη διάθεσή μας πέρα από την κριτική σκέψη; Στο πρόσφατο άρθρο μας, εμείς –ένας φιλόσοφος, δύο γνωστικοί επιστήμονες και ένας επιστήμονας της εκπαίδευσης– υποστηρίζουμε ότι όσο χρειαζόμαστε την κριτική σκέψη, άλλο τόσο χρειαζόμαστε την κριτική αγνόηση.
Η κριτική αγνόηση είναι η ικανότητα να επιλέγουμε τι να αγνοήσουμε και πού να επενδύσουμε τις περιορισμένες δυνατότητες προσοχής μας.
Η κριτική αγνόηση είναι κάτι περισσότερο από το να μην δίνουμε απλώς προσοχή: πρόκειται για την εξάσκηση πρακτικών αυτεπίγνωσης και υγιούς ανάγνωσης μπροστά στην υπερπληθώρα πληροφοριών.
Την αντιλαμβανόμαστε ως βασική ικανότητα για όλους τους πολίτες στον ψηφιακό κόσμο.
Χωρίς αυτήν, θα πνιγούμε σε μια θάλασσα πληροφοριών, οι οποίες στην καλύτερη περίπτωση αποσπούν την προσοχή και στη χειρότερη είναι παραπλανητικές και επιβλαβείς.
Εργαλεία για κριτική αγνόηση
Υπάρχουν τρεις βασικές στρατηγικές για την κριτική αγνόηση. Κάθε μία από αυτές ανταποκρίνεται σε διαφορετικό τύπο επιβλαβών πληροφοριών.
- Στον ψηφιακό κόσμο, η αυτό-παρακίνηση [self-nudging] έχει ως στόχο να ενδυναμώσει τους ανθρώπους ώστε να γίνουν οι πολίτες “αρχιτέκτονες επιλογών”, σχεδιάζοντας τα πληροφοριακά τους περιβάλλοντα, με τρόπους που να λειτουργούν καλύτερα γι’ αυτούς και που να περιορίζουν τις δραστηριότητές τους με ευεργετικούς τρόπους.
Μπορούμε, για παράδειγμα, να αφαιρέσουμε τις ενοχλητικές ειδοποιήσεις ή αυτές στις οποίες δεν μπορεί ο αναγνώστης/ρια να αντισταθεί. Μπορούμε να ορίσουμε συγκεκριμένες ώρες κατά τις οποίες μπορούν να λαμβάνονται μηνύματα, δημιουργώντας έτσι θύλακες χρόνου για συγκεντρωμένη εργασία ή κοινωνικοποίηση.
Η αυτό-παρακίνηση μπορεί επίσης να μας βοηθήσει, για παράδειγμα, να πάρουμε τον έλεγχο των προεπιλεγμένων ψηφιακών μας ρυθμίσεων, περιορίζοντας τη χρήση των προσωπικών μας δεδομένων για σκοπούς στοχευμένης διαφήμισης.
2. Η πλευρική ανάγνωση είναι μια στρατηγική που επιτρέπει στους ανθρώπους να μιμηθούν τον τρόπο με τον οποίο οι επαγγελματίες ελεγκτές γεγονότων διαπιστώνουν την αξιοπιστία των διαδικτυακών πληροφοριών.
Περιλαμβάνει το άνοιγμα νέων καρτελών του προγράμματος περιήγησης για την αναζήτηση πληροφοριών σχετικά με τον οργανισμό ή το άτομο που βρίσκεται πίσω από έναν ιστότοπο, προτού εντρυφήσει στο περιεχόμενό του. Μόνο αφού συμβουλευτούν τον ανοιχτό ιστό, οι ειδικευμένοι ερευνητές εκτιμούν αν αξίζει να δαπανήσουν την προσοχή τους. Πριν αρχίσει η κριτική σκέψη, το πρώτο βήμα είναι να αγνοηθεί το δέλεαρ του ιστότοπου και να ελεγχθεί τι λένε άλλοι για τις υποτιθέμενες πραγματικές αναφορές του. Η πλευρική ανάγνωση χρησιμοποιεί έτσι τη δύναμη του ιστού για να ελέγξει τον ιστό.
Οι περισσότεροι φοιτητές αποτυγχάνουν σε αυτό το έργο. Προηγούμενες μελέτες δείχνουν ότι όταν αποφασίζουν αν πρέπει να εμπιστευτούν μια πηγή, οι φοιτητές (καθώς και οι καθηγητές πανεπιστημίου) κάνουν αυτό που τα χρόνια στο σχολείο τους έχουν μάθει να κάνουν: διαβάζουν αναλυτικά και προσεκτικά. Οι έμποροι της προσοχής καθώς και οι έμποροι της αμφιβολίας πανηγυρίζουν.
Στο διαδίκτυο, τα φαινόμενα μπορεί να εξαπατούν. Αν κάποιος δεν έχει εκτεταμένες γνώσεις, είναι συχνά πολύ δύσκολο να καταλάβει ότι ένας ιστότοπος, γεμάτος με τα προσχήματα της σοβαρής έρευνας, πλασάρει ψέματα για την κλιματική αλλαγή ή τους εμβολιασμούς ή για οποιαδήποτε ποικιλία ιστορικών θεμάτων, όπως το Ολοκαύτωμα. Αντί να ασχολούνται με τις αναφορές και τον επαγγελματικό σχεδιασμό του ιστότοπου, οι ελεγκτές γεγονότων ασκούν κριτική αγνόηση.
Αξιολογούν τον ιστότοπο εγκαταλείποντάς τον και ασχολούνται αντ’ αυτού με την πλευρική ανάγνωση.
3. Η στρατηγική «μην ταΐζεις τα τρολ» στοχεύει τα διαδικτυακά τρολ και άλλους κακόβουλους χρήστες που παρενοχλούν, εκφοβίζουν στον κυβερνοχώρο ή χρησιμοποιούν άλλες αντικοινωνικές τακτικές. Τα τρολς κατορθώνουν εξαιρετικά να τραβούν την προσοχή και οι σκόπιμοι διασπορείς επικίνδυνης παραπληροφόρησης συχνά καταφεύγουν σε τακτικές τρολαρίσματος.
Μια από τις κύριες στρατηγικές που χρησιμοποιούν οι αρνητές της επιστήμης είναι να αποσπάσουν την προσοχή των ανθρώπων, δημιουργώντας την εντύπωση μιας συζήτησης εκεί που δεν υπάρχει.
Η στρατηγική απέναντι σε αυτό συμβουλεύει να μην απαντάτε άμεσα στο τρολάρισμα. Αντισταθείτε στη συζήτηση ή στην αντεπίθεση. Φυσικά, αυτή η στρατηγική της κριτικής αγνόησης είναι μόνο μια πρώτη γραμμή άμυνας. Θα πρέπει να συμπληρώνεται από τον αποκλεισμό και την αναφορά των τρολ και από διαφανείς πολιτικές μετριασμού του περιεχομένου της πλατφόρμας, συμπεριλαμβανομένης της διάψευσης.
Αυτές οι τρεις στρατηγικές δεν αποτελούν ένα σύνολο εξειδικευμένων δεξιοτήτων. Ο καθένας μπορεί να τις χρησιμοποιήσει, αλλά οι εκπαιδευτικές προσπάθειες είναι ζωτικής σημασίας για να γίνουν αυτά τα εργαλεία γνωστά στο κοινό.
Η κριτική αγνόηση ως νέο παράδειγμα για την εκπαίδευση
Ο φιλόσοφος Michael Lynch έχει σημειώσει ότι το Διαδίκτυο “είναι ο καλύτερος ελεγκτής γεγονότων στον κόσμο και ο καλύτερος επιβεβαιωτής προκαταλήψεων στον κόσμο, συχνά ταυτόχρονα”.
Η επιτυχής πλοήγηση σε αυτό απαιτεί νέες ικανότητες που θα πρέπει να διδάσκονται στο σχολείο.
Χωρίς την ικανότητα να επιλέγουμε τι θα αγνοήσουμε και πού θα επενδύσουμε την περιορισμένη προσοχή μας, επιτρέπουμε σε άλλους να καταλάβουν τον έλεγχο των ματιών και του μυαλού μας.
Η σημασία της κριτικής αγνόησης δεν είναι καινούργια, αλλά έχει γίνει ακόμη πιο κρίσιμη στον ψηφιακό κόσμο.
Όπως παρατήρησε ο φιλόσοφος και ψυχολόγος William James στις αρχές του 20ού αιώνα: “Η τέχνη να είσαι σοφός είναι η τέχνη να ξέρεις τι να αγνοείς”.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο Conversation.
Για τους συγγραφείς
Ο Ralph Hertwig είναι Διευθυντής στο Κέντρο για τον προσαρμοστικό ορθολογισμό, του Ινστιτούτο Max Planck για την Ανθρώπινη Ανάπτυξη.
Η Anastasia Kozyreva είναι γνωστική επιστήμονας, Ινστιτούτο Max Planck για την Ανθρώπινη Ανάπτυξη.
Ο Sam Wineburg είναι Καθηγητής Εκπαίδευσης και Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ.
Ο Stephan Lewandowsky έχει την έδρα Γνωστικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ.
Διαβάστε επίσης:
Σοσάνα Ζούμποφ: Οι τεχνολογικοί κολοσσοί λειτουργούν ως μαύρα κουτιά εκτός δημοκρατικού ελέγχου
