Στο πολύ ενδιαφέρον άρθρο της El País, η ανταποκρίτριά της στο Μεξικό, Isabella Cota, αναλύει την προσπάθεια των λατινοαμερικανικών κρατών να εθνικοποιήσουν τα μεγάλα αποθέματα λιθίου που διαθέτουν προς όφελος των κοινοτήτων τους.

Της Μάγδας Φυτιλή

Οι οικονομικές προοπτικές φαντάζουν ιδιαιτέρως δυσοίωνες για τη Λατινική Αμερική. Πριν από την έλευση της πανδημίας, η περιοχή είχε ήδη χάσει τη δυναμική της, ενώ οικονομικοί οργανισμοί και αναλυτές προειδοποιούσαν ότι οι χώρες θα έπρεπε να αλλάξουν τις πολιτικές τους για να ενισχύσουν την ανάπτυξη. Το λίθιο αντιπροσωπεύει αυτή την ευκαιρία.

Ως ορυκτό με υψηλή ηλεκτρική αγωγιμότητα, το λίθιο είναι απαραίτητο για την παραγωγή μπαταριών που θα επιτρέψουν στον πλανήτη να μειώσει την εξάρτησή του από τα ορυκτά καύσιμα και να μεταβεί σε καθαρότερες ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.

Η Βολιβία διαθέτει τα μεγαλύτερα αποθέματα στον κόσμο. Μαζί με την Αργεντινή και τη Χιλή, αποτελούν το 63% των παγκόσμιων αποθεμάτων, ενώ το Περού και το Μεξικό προσθέτουν τρία εκατομμύρια τόνους επιπλέον. Για το μεγάλο κεφάλαιο, το λίθιο συνιστά το πιο λαμπρό αστέρι στον χάρτη της Λατινικής Αμερικής.

Τους τελευταίους μήνες έχουν αναπτυχθεί προσπάθειες ώστε να τεθεί η παραγωγή υπό κρατικό έλεγχο, μια κατεύθυνση που υποστηρίζουν πολλοί πολίτες. Πολλοί, ωστόσο, αντιτίθενται σε αυτό, με γνώμονα την προστασία του περιβάλλοντος. Το λίθιο αποκαλείται «λευκός χρυσός» λόγω της αγοραστικής του αξίας και του ανοιχτού ασημένιου χρώματός του. Στα αγγλικά, ονομάζεται «white oil», μια ανεπαίσθητη αλλά ειδοποιός διαφορά. Για τους Λατινοαμερικάνους, το λίθιο είναι ένα πολύτιμο ορυκτό, όπως ο χρυσός και ο άργυρος που εκμεταλλεύονται από την εποχή της αποικιοκρατίας.

Η τιμή του ορυκτού στη διεθνή αγορά αυξήθηκε κατά περίπου 80% το 2021, σύμφωνα με δείκτη του Bloomberg. Μόλις πριν από τέσσερα χρόνια, μια ανάλυση, επίσης του Bloomberg, υποστήριζε ότι περισσότερες από τις μισές πωλήσεις αυτοκινήτων στις ανεπτυγμένες χώρες το 2040 θα είναι ηλεκτρικές. Ωστόσο, μια πιο πρόσφατη μελέτη της εταιρείας συμβούλων KPMG, που δημοσιεύθηκε τον περασμένο Νοέμβριο, μειώνει την πρόβλεψη κατά 10 χρόνια. Δηλαδή, αναμένεται ότι το 52% των πωλήσεων αυτοκινήτων θα είναι ηλεκτρικά μέχρι το 2030.

Ο κόσμος κινείται με ταχείς ρυθμούς προς αυτή την κατεύθυνση και η ανάγκη για παραγωγή λιθίου μοιάζει πολύ επείγουσα, σαν το παράθυρο ευκαιρίας να έχει ημερομηνία λήξης.

Χιλή

Στη Χιλή, οι ιδιωτικές εταιρίες είναι εδώ και χρόνια αυτές που εξορύσσουν το ορυκτό. Η κυβέρνηση του Σεμπαστιάν Πινιέρα, ο οποίος αποχωρεί από τα καθήκοντά του στις 11 Μαρτίου, ανακοίνωσε τον περασμένο μήνα την ανάθεση δύο ποσοστώσεων παραγωγής 80.000 τόνων λιθίου σε δύο εταιρείες, η μία κινεζικών και η άλλη χιλιανών συμφερόντων. Η ανακοίνωση ήταν αμφιλεγόμενη, καθώς ο εκλεγμένος πρόεδρος Γκαμπριέλ Μπόριτς κέρδισε τις εκλογές με ένα σχέδιο για τη δημιουργία μιας εθνικής εταιρείας λιθίου και την εφαρμογή μιας «νέας διακυβέρνησης» των αλυκών που περιέχουν τα αποθέματα του ορυκτού.

Ο Μπόριτς υποσχέθηκε, επίσης, ότι όλες οι κοινότητες στη Χιλή, ανεξάρτητα από την τοποθεσία τους, θα έχουν πρόσβαση σε νερό, έναν απαραίτητο πόρο για την εξόρυξη. Οι δικαστικές αποφάσεις βρίσκονται τώρα σε εκκρεμότητα μετά την αναστολή των συμβάσεων από το εφετείο.

Την 1η Φεβρουαρίου, η Χιλή έκανε ένα πρώτο βήμα προς την εθνικοποίηση ορισμένων από τα μεγαλύτερα ορυχεία χαλκού και λιθίου στον κόσμο, όταν το Κογκρέσο ενέκρινε για πρώτη φορά την πρόταση να περάσει υπό κρατικό έλεγχο. Η ψηφοφορία ήταν μέρος της διαδικασίας κατάρτισης νέου συντάγματος. Επί του παρόντος, το σύνταγμα απαγορεύει την εθνικοποίηση αυτών των πόρων.

Μεξικό

Στο Μεξικό, όπου τα αποθέματα μπορούν να είναι μεγαλύτερα από τους 1,7 εκατομμύρια τόνους, που εκτιμά το Γεωλογικό Ινστιτούτο των ΗΠΑ, ο πρόεδρος Λόπες Ομπραδόρ έχει προτείνει κάτι παρόμοιο. Στο πλαίσιο ενός νομοσχεδίου για τη μεταρρύθμιση του ενεργειακού τομέα, ο Λόπες Ομπραδόρ σχεδιάζει να εθνικοποιήσει το λίθιο και να δημιουργήσει ένα κρατικό ίδρυμα υπεύθυνο για την εξόρυξή του. Σε αντίθεση με τη Χιλή, η παραγωγή λιθίου στο Μεξικό έχει περιοριστεί σε ένα μόνο συμβόλαιο με μια κινεζική εταιρεία, η οποία, μέχρι σήμερα, δεν έχει εξορύξει ούτε ένα γραμμάριο λιθίου. Οι ειδικοί επισημαίνουν ότι η κυβέρνηση δεν διαθέτει τους πόρους για να ανοίξει μια τέτοια κρατική εταιρεία. Συνεπώς, το Μεξικό βρίσκεται σε ένα διαφορετικό είδος αδιέξοδου.

Περού

Η κυβέρνηση του Πέδρο Καστίγιο στο Περού επιδιώκει να τροποποιήσει μια σύμβαση με την καναδική εταιρεία American Lithium Corp, έτσι ώστε το ορυκτό να εξάγεται με προστιθέμενη αξία, όπως αναφέρουν τα περουβιανά μέσα ενημέρωσης. Με άλλα λόγια, το κράτος θέλει οι εταιρείες στο Περού όχι μόνο να εξάγουν και να διυλίζουν το λίθιο ως πρώτη ύλη για εξαγωγή, αλλά και να επενδύουν σε εργοστάσια για τη μετατροπή του σε προϊόν με υψηλότερη αγοραστική αξία, δημιουργώντας περισσότερες και καλύτερα αμειβόμενες θέσεις εργασίας.

Αργεντινή

Η Αργεντινή αποτελεί, κατά κάποιο τρόπο, την εξαίρεση. Εκεί, τα δικαιώματα εξόρυξης ανήκουν στις επαρχίες, ενώ η κυβέρνηση του προέδρου Αλμπέρτο Φερνάντες προσπαθεί να προωθήσει στην παγκόσμια αγορά τα αποθέματα της χώρας. Ο Φερνάντες έθεσε ως στόχο, το 2020, την αύξηση της ετήσιας παραγωγής ανθρακικού λιθίου κατά 700% σε 230.000 τόνους μέχρι το τέλος του τρέχοντος έτους. Αυτό θα απαιτήσει επενδύσεις άνω του 1 δισεκατομμυρίου δολαρίων από ιδιωτικές εταιρείες. Κατά τη διάρκεια επίσκεψης του Φερνάντες στην Κίνα την περασμένη εβδομάδα, κυβερνητικοί αξιωματούχοι δήλωσαν στα μέσα ενημέρωσης της χώρας, ότι η Αργεντινή διαπραγματεύεται με την ασιατική χώρα για νέες επενδύσεις, συμπεριλαμβανομένων των σχεδίων για τη δημιουργία εργοστασίου μπαταριών.

Βολιβία, η βασίλισσα του άσπρου χρυσού

Η Βολιβία, με το απαράμιλλο μέγεθος των αποθεμάτων της, είναι η χώρα που περισσότερο ενθουσιάζει τους επενδυτές, αν και στην πρόσφατη ιστορία του, το ορυκτό έχει προκαλέσει ήδη συγκρούσεις. Το 2019, ο πρόεδρος Έβο Μοράλες ανακοίνωσε ότι η γερμανική εταιρεία ACI Systems θα επενδύσει περίπου 1,3 δισεκατομμύρια δολάρια για την εκμετάλλευση μεγάλου μέρους των αποθεμάτων λιθίου της χώρας. Εβδομάδες αργότερα, μια πολιτική κρίση στη χώρα παρέλυσε τις διαπραγματεύσεις και ο Μοράλες αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα.

Τον Ιούλιο του 2020, ένας χρήστης του Twitter κατηγόρησε τον Elon Musk, επικεφαλής της Tesla Motors, η εταιρεία του οποίου ηγείται παγκοσμίως στην κατασκευή ηλεκτρικών οχημάτων, ότι οι «ΗΠΑ έκαναν πραξικόπημα στη Βολιβία» για να δώσουν στον Musk πρόσβαση στο λίθιο της χώρας». Ο Musk απάντησε: «Θα κάνουμε πραξικόπημα εναντίον όποιου θέλουμε, αποδεχτείτε το!». Δεν υπάρχει πλέον καμία καταγραφή του tweet του Musk, εκτός από στιγμιότυπα οθόνης σε δημοσιεύματα εφημερίδων. Ο επιχειρηματίας έδωσε στον Μοράλες την τέλεια ευκαιρία για να συνδέσει τον έλεγχο του λιθίου με την ανατροπή του.

Πέρυσι, κατά τη διάρκεια επίσκεψης στο Μεξικό, ο Μοράλες υποστήριξε ότι τα ορυκτά «πρέπει να βρίσκονται στα χέρια του κράτους και όχι του ιδιωτικού τομέα. Αποφασίσαμε, ως κράτος, να εκβιομηχανίσουμε το λίθιο. Προσλάβαμε ειδικούς… και ξεκινήσαμε τη μεγάλη βιομηχανία, και μετά ήρθε το πραξικόπημα. Οι Αμερικανοί βουλευτές αναγνωρίζουν ότι το πραξικόπημα έγινε για το λίθιο», ανέφερε σε δήλωσή του στην οποία κατηγόρησε επίσης την Tesla.

Τον Νοέμβριο του 2020, ο Λουίς Άρτσε, σύμμαχος του Μοράλες, έγινε πρόεδρος της Βολιβίας και ξεκίνησε μια διαφορετική διαδικασία από τον προκάτοχό του. Πρώτον, διοργάνωσε μια δημόσια εκδήλωση για να προσελκύσει εγχώριες και ξένες εταιρείες που ενδιαφέρονται να επενδύσουν. Στη συνέχεια, οκτώ εταιρείες από τις ΗΠΑ, την Κίνα, τη Ρωσία και την Αργεντινή επιλέχθηκαν και τους επετράπη να δοκιμάσουν πιλοτικά την τεχνολογία εξόρυξης. Τον Απρίλιο, μια τεχνική ομάδα της κρατικής Yacimientos de Litio Bolivianos αναμένεται να εκδώσει γνώμη σχετικά με το ποιες εταιρείες θα επιλεχθούν. Οι παράγοντες που θα πρέπει να ληφθούν υπόψη περιλαμβάνουν το ποσοστό ανάκτησης των ορυκτών, τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις και το σχέδιο προστασίας της κοινότητας, εξηγεί ο Diego Von Vacano, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Texas A&M των ΗΠΑ και άτυπος σύμβουλος της κυβέρνησης του Λουίς Άρτσε.

Η τεχνική ομάδα είναι ανεξάρτητη, λέει ο Von Vacano, και αποτελείται από επαγγελματίες του χώρου, δύο γυναίκες ιθαγενικής καταγωγής και δύο άνδρες. Το λίθιο που λαμβάνεται σε άλμη, όπως αυτό από τη Βολιβία, έχει λιγότερες επιπτώσεις στο περιβάλλον από το λίθιο που εξορύσσεται από στερεά ιζήματα, όπως αυτό από το Μεξικό. Ωστόσο, εξακολουθεί να αποτελεί εξόρυξη, η οποία επηρεάζει ποικιλοτρόπως το οικοσύστημα.

Η ζωή στην έρημο

«Σε όλη την ιστορία της αποικιοκρατίας, και ειδικά όταν μιλάμε για τα ορυχεία, η λογοτεχνία συχνά περιγράφει τα ορυχεία ως νεκρά ή ακατοίκητα τοπία, σαν να μην υπάρχει ζωή εκεί, σαν terra nullius, no man’s land», λέει στην El País, η Thea Riofrancos, αναπληρώτρια καθηγήτρια πολιτικών επιστημών στο Providence College του Rhode Island, στις ΗΠΑ. «Αλλά αυτό δεν ισχύει», σημειώνει. Η Riofrancos θυμάται την πρώτη φορά που επισκέφθηκε τα ορυχεία της Χιλής, το 2019. «Έμεινα έκπληκτη από την έρημο, από πολλές απόψεις», λέει η ακαδημαϊκός, «είναι σαν μια γκριζόλευκη έκταση που βλέπει προς τον ορίζοντα και δεν φαίνεται να τελειώνει ποτέ. Υπάρχουν επίσης τα φλαμίνγκο και, αν είστε τυχεροί, μπορείτε να δείτε όμορφα αρπακτικά πουλιά».

Η έρημος Atacama στη Χιλή είναι υπερ-άνυδρη και έχει υψηλά επίπεδα υπεριώδους ακτινοβολίας. Είναι, σύμφωνα με τα λόγια μιας ομάδας ακαδημαϊκών, «ένα από τα πιο σκληρά περιβάλλοντα στη Γη», το οποίο θα μπορούσε να είναι το κλειδί για να μάθει ο κόσμος πώς να επιβιώνει από την υπερθέρμανση του πλανήτη. Σε έγγραφο που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America τον Νοέμβριο, μια ομάδα 27 επιστημόνων τάσσεται υπέρ της διατήρησης της ερήμου για τη διεξαγωγή επιστημονικής έρευνας. «Η Atacama ως φυσικό εργαστήριο είναι απαράμιλλο για τη μελέτη της προσαρμογής των φυτών σε ακραίες περιβαλλοντικές συνθήκες», υποστηρίζουν.

Ιστορικά, ο νότος παρείχε πρώτες ύλες στην παγκόσμια οικονομία, χωρίς οι πληθυσμοί του να επωφελούνται από αυτό, λέει η Riofrancos. «Η περίπτωση της Βολιβίας είναι εξαιρετικά δραματική λόγω των απαρχών του ισπανικού ιμπεριαλισμού στα ορυχεία του Ποτοσί».

Στην Αργεντινή και τη Βολιβία συζητείται ήδη η δημιουργία ενός καρτέλ λιθίου, παρόμοιου με τον Οργανισμό Εξαγωγών Πετρελαιοπαραγωγών Χωρών (ΟΠΕΚ), ο οποίος επιβάλλει ποσοστώσεις παραγωγής για να αποτρέψει την κατακόρυφη πτώση των τιμών του πετρελαίου.

«Είμαστε αντιμέτωποι με τον χρόνο», λέει ο Von Vacano στην El País. «Είναι επείγον να προωθήσουμε το λίθιο ταχύτερα, διότι οι επενδυτές θα αναζητήσουν άλλες χώρες για να επενδύσουν. Τα έσοδα μπορούν να επενδυθούν, όπως στην περίπτωση της Νορβηγίας ή του Κατάρ, στους πολίτες. Αυτό μπορεί να είναι πολύ θετικό. Μπορεί να αποτελέσει ένα μοντέλο δικαιωμάτων που θα ωφελήσει τις περιοχές Ποτοσί, Ουγιούνι, μεταξύ άλλων, αλλά και την υπόλοιπη χώρα. Πρόκειται για χρήματα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην εκπαίδευση ή στο σύστημα υγείας. Θα μπορούσε να μεταμορφώσει εντελώς τη χώρα». Διαβάστε όλο το άρθρο στην El País.