Ήταν μια είδηση που πέρασε στα «ψιλά». Σε καιρούς υπερπληροφόρησης, η είδηση από τον υπεύθυνο ειδησεογραφικής πολιτικής του BBC πως, στο πλαίσιο μιας συνολικής εκπροσώπησης της κοινωνίας, θα δίνεται βήμα αναλογικό σε όλους –ακόμη και τους αποκαλούμενους συνωμοσιολόγους– δεν έτυχε της δέουσας προσοχής.
Της Κατερίνας Αγριμανάκη
Από την προέλευση της Covid έως τις παρενέργειες του εμβολίου, κάθε άλλο παρά έλειψαν την τελευταία διετία οι πιο αλλόκοτες και εξωπραγματικές θεωρίες συνωμοσίας, που απλώς ήρθαν να προστεθούν σε άλλες αλλιώτικου περιεχομένου. Κι όμως. Πολύς είναι ο κόσμος που δεν θεωρεί αλλόκοτα τα σενάρια αυτά, αλλά μια πραγματικότητα που τα mainstream media αρνούνται να προβάλλουν – κάτι που πολλοί καταγγέλλουν ως άλλη μια θεωρία συνωμοσίας και η ιστορία συνεχίζεται…
Μια απόφαση του ΒΒC που δημιουργεί ενστάσεις
Παρόλα αυτά, ο Ντέιβιντ Τζόρνταν, διευθυντής εκδοτικής πολιτικής και προτύπων του BBC, μιλώντας τον Ιανουάριο στην Επιτροπή Επικοινωνιών και Ψηφιακών Δικτύων της Βουλής των Λόρδων για την αντικειμενικότητα των διαδικτυακών ραδιοτηλεοπτικών προγραμμάτων, τόνισε, μεταξύ άλλων, πως ο οργανισμός «πρέπει να εκπροσωπεί όλες τις απόψεις».
«Δεσμευόμαστε να διασφαλίσουμε πως ακούγονται όλες οι απόψεις από διαφορετικά φάσματα και δεν προσυπογράφουμε “την κουλτούρα της ακύρωσης” που προωθούν κάποιες ομάδες», ξεκαθάρισε ο ίδιος.
Ο Τζόρνταν πρόσθεσε πως το κρατικό ραδιοτηλεοπτικό δίκτυο θα προβάλλει κάθε άποψη στην αναλογία που της αρμόζει, κάνοντας ειδική μνεία στους θιασώτες τής πεποίθησης πως η Γη είναι επίπεδη.
«Είναι κρίσιμο για το BBC να εκπροσωπεί όλες τις απόψεις και να τους δίνει το δέον βάρος. Οι flat-earthers δεν θα πάρουν τον χώρο που δικαιούνται οι άνθρωποι που πιστεύουν πως η Γη είναι στρογγυλή, αλλά περιστασιακά ίσως αρμόζει να κάνουμε συνέντευξη σε έναν flat-earther. Κι αν περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν πως η Γη είναι επίπεδη, πρέπει να το προβάλλουμε περισσότερο», είπε χαρακτηριστικά.
«Φαίνεται να ξεχνά πως οι κατευθυντήριες γραμμές του BBC αναφέρουν επίσης πως ο ραδιοτηλεοπτικός φορέας έχει δεσμευτεί για δέουσα ακρίβεια στο δημοσιογραφικό αποτέλεσμά του. Ή ίσως αγνοεί πως τις τελευταίες χιλιετίες το σχήμα της Γης δεν είναι ζήτημα άποψης, αλλά επαληθεύσιμο επιστημονικό γεγονός», απαντά μέσω Guardian ο Μπομπ Γουάρντ, διευθυντής πολιτικής και επικοινωνίας στο Ινστιτούτο έρευνας του Grantham.
«Πού σταματά η πολιτική; Υπάρχουν άνθρωποι εκεί έξω που θεωρούν πως η αξία ενός ατόμου βασίζεται στο φύλο ή στην απόχρωση του δέρματός του: πρέπει κι αυτές οι απόψεις να εκπροσωπούνται; Και τι γίνεται με τους αρνητές του Ολοκαυτώματος; Κι αυτούς που πιστεύουν πως η ομοφυλοφιλία ή ο γάμος με λάθος άτομο πρέπει να τιμωρείται με θάνατο;», διερωτάται ο δρ. Ρίτσαρντ Μάιλν, καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου.
Σε καιρούς όπου η ενημέρωση από τα μέχρι πρότινος παραδοσιακά μέσα (εφημερίδα, ραδιόφωνο, τηλεόραση) γίνεται πλέον από τα social media, όπου ένας μέσος χρήστης έχει τουλάχιστον 2-3 λογαριασμούς σε διαφορετικές πλατφόρμες, όπου κι ο μετριοπαθής χρήστης δέχεται καταιγισμό πληροφοριών, την ακρίβεια των οποίων συχνά είναι δύσκολο να φιλτράρει, όπου πολλοί ζουν και υπάρχουν μέσα από εικονικούς κόσμους, όπου παρά τη μαζική απήχηση δεν υπάρχουν ακόμη ολοκληρωμένοι και αποτελεσματικοί μηχανισμοί προστασίας, πολλές φορές το όριο που χωρίζει την αλήθεια από το ψέμα είναι δυσδιάκριτο ή ακόμη και επιτηδευμένα θολό. Κι αυτό εγείρει άλλη μια πρόκληση για τις σύγχρονες δημοκρατίες που, στο πλαίσιο της ισορροπίας, πολλές φορές δίνουν δημόσιο βήμα στις θεωρίες συνωμοσίας.
Στρατηγική αποσιώπηση και ενημέρωση των πολιτών
Η κουλτούρα της ακύρωσης [cancel culture] αποτελεί πλέον ένα διαδεδομένο ρεύμα στα social media και τον δημόσιο λόγο για την άρνηση βήματος σε αναθεωρητικές θεωρίες και απόψεις, κυρίως σε ζητήματα ρατσισμού, αντισημιτισμού, φυλετικής και έμφυλης ισότητας.
«Η cancel culture είναι μια πρακτική που έχει αναπτυχθεί δυναμικά στα social media και έχει συνδεθεί με τον ακτιβισμό. Ωστόσο, δε νομίζω πως βοηθάει να συζητάμε με τους ίδιους όρους σε διαφορετικά πεδία. Θεωρώ πως είναι προβληματική η προσέγγιση κι από τους μεν και από τους δε», σημειώνει ο Παντελής Βατικιώτης, επίκουρος καθηγητής στο τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού τού Παντείου, προσθέτοντας ότι «αυτό που τίθεται είναι αν πρέπει οι δημοσιογράφοι να αγνοήσουν ή να αμφισβητήσουν κατά μέτωπο τις θεωρίες συνωμοσίας. Και νομίζω λιγότερο το κατά πόσο υπονομεύει την επιστημονική αλήθεια».
Ο ίδιος θεωρεί πως «αυτό που είναι σημαντικό είναι η ενημέρωση των πολιτών. Και τα τελευταία χρόνια έχει συζητηθεί, ξεκινώντας και από την Αμερική κυρίως όπου υπάρχει μια διαφορετική πολιτική, αυτό που ονομάζεται strategic silence (σ.σ η συνειδητή διαδικασία όπου οργανισμοί επιλέγουν να μη δημοσιοποιήσουν ή να αναφέρουν ένα γεγονός), με σκοπό την αποφυγή της δυνατότητας των θεωριών συνωμοσίας να αποκτήσουν ορατότητα τραβώντας έτσι την προσοχή των δημοσιογράφων και να θέσουν τη δική τους ατζέντα».
Αποτελεί η προβολή των θεωριών συνωμοσίας δικαίωμα των πολιτών, στο πλαίσιο της δημοκρατίας, της αντικειμενικότητας και της δημοσιογραφικής δεοντολογίας; Ή υπονόμευση της επιστημονικής αλήθειας; Και θα μπορούσε να κρίνει κανείς αντιδημοκρατική τη φίμωση εκφραστών ανυπόστατων θεωριών;
«Το ερώτημα που εγώ θα έθετα εδώ είναι: αν δεν υπάρχουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης να δώσουν το βήμα και να εκθέσουν, κυριολεκτικά και μεταφορικά, τις απόψεις αυτές, πώς θα αναπτυχθεί ο αντίλογος, πώς θα υπάρξει διαφορετική ενημέρωση;», επισημαίνει ο κ. Βατικιώτης.
«Γιατί η μία πλευρά είναι αυτή που θέσατε (σ.σ αντιδημοκρατικότητα, από τη στιγμή που υπάρχει μεγάλο ρεύμα, να φιμώνεται), η άλλη όμως έχει να κάνει με την ενημέρωση του κοινού, αναφορικά με την πανδημία όσο και με την κλιματική αλλαγή που μπορεί να έχουν σημαντικές επιπτώσεις. Οπότε νομίζω πως εκεί το ζήτημα δεν έχει να κάνει τόσο με το προσωπικό στοιχείο, ή με το αν θα δοθεί ο χώρος, αλλά το πώς θα γίνει. Αν ένα δημοσιογραφικό μέσο το κάνει άκριτα και στο πλαίσιο των κλικ, ή αν το κάνει με αίσθημα ευθύνης παρέχοντας στοιχεία για το τι διατυπώνεται», εξηγεί ο κ. Βατικιώτης.
Ο ίδιος, μάλιστα, θεωρεί απαραίτητη τη διάκριση μεταξύ θεωριών «λίγο πιο αθώων», όπως οι flat-earthers, ή θεωριών που έχουν μια πάρα πολύ σημαντική επίπτωση στη δημόσια σφαίρα (όπως οι αντιεμβολιαστές, οι αρνητές του Ολοκαυτώματος, οι QAnon, οι ακροδεξιές μάζες κ.ο.κ που μπορούν να πλήξουν άμεσα τη δημόσια υγεία/τάξη και τη Δημοκρατία).
«Δεν γνωρίζω αν το ποσοστό των ανθρώπων που έλκονται από τις θεωρίες συνωμοσίας έχει αυξηθεί, αλλά το ποσοστό των ανθρώπων που εκτίθενται στην παραπληροφόρηση έχει αυξηθεί», σημειώνει ο κ. Βατικιώτης, αναφερόμενος και στη μεγάλη διείσδυση που καταφέρνουν να έχουν στα social media οι θιασώτες των θεωριών συνωμοσίας.
«Παλιότερα ήταν πιο περιορισμένη, μπορεί να ήταν κάποια περιθωριακά φαινόμενα. Τώρα, με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να εκμεταλλευτούν τη δυνατότητα αυτών των κλειστών κύκλων ή τα λεγόμενα echo chambers (οι θάλαμοι αντήχησης όπου συνυπάρχουν και συνδιαλέγονται ομοϊδεάτες κι όπου δεν υπάρχει αντίθετη άποψη, οπότε γίνεται ευκολότερη η συσπείρωση της κοινότητας) και το κάνουν με πολλούς τρόπους, δηλαδή προπαγανδίζουν τις θέσεις τους, μπορούν να στρατολογήσουν νέα μέλη, να χρηματοδοτήσουν δραστηριότητες και να οργανώσουν δράσεις, πλατφόρμες κ.τ.λ. Ένας μεγάλος κίνδυνος εδώ είναι η κατανάλωση των ειδήσεων αποκλειστικά μέσω ψηφιακών πλατφορμών, όπου οι χρήστες μπορούν να φιλτράρουν ό,τι δεν συνάδει με την άποψή τους. Εκεί δηλαδή μπορώ να δω το σημαντικό ρόλο των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Αν τώρα για παράδειγμα τα ελληνικά πέσουν στην παγίδα ή την εύκολη λύση τού clickbait, είναι προβληματικό, αλλά είναι προβληματικό για το ίδιο το επάγγελμα και την άσκησή του», αναφέρει.
Ο δράκος στο γκαράζ
Σε ένα θρυλικό πείραμα κριτικής σκέψης που περιγράφει στο βιβλίο του Στοιχειωμένος κόσμος: Το φως της επιστήμης στη σύγχυση της νέας εποχής [1], ο αστροφυσικός και συγγραφέας Καρλ Σαγκάν οδηγεί στο γκαράζ του έναν επισκέπτη για να δει τον δράκο του που «ξερνά» φωτιά.
Με το που μπαίνουν στο γκαράζ, όμως, έκπληκτος ο επισκέπτης διαπιστώνει πως δεν υπάρχει πουθενά δράκος, με τον Σαγκάν να απαντά πως ξέχασε να του πει πως είναι αόρατος. Ο επισκέπτης τότε αποφασίζει να πετάξει αλεύρι στο πάτωμα για να εντοπίσει τα ίχνη του. Είναι ιπτάμενος, αντιτείνει ο Σαγκάν. Ο επισκέπτης προτείνει τη χρήση υπέρυθρης κάμερας, όμως, οι φλόγες τού δράκου δεν έχουν θερμότητα. Με λίγα λόγια, δεν υπάρχει τρόπος να διαπιστωθεί ούτε η ύπαρξη ούτε η ανυπαρξία τού δράκου.
«Τώρα ποια είναι η διαφορά μεταξύ ενός αόρατου, ασώματου, αιωρούμενου δράκου που φτύνει φωτιά χωρίς θερμότητα και ενός ανύπαρκτου δράκου; Αν δεν υπάρχει τρόπος να διαψεύσετε τον ισχυρισμό μου και κανένα πιθανό πείραμα που να μετρά σε βάρος του, τι σημαίνει να λέμε πως ο δράκος μου υπάρχει; Η αδυναμία σας να ακυρώσετε την υπόθεσή μου δεν είναι καθόλου το ίδιο πράγμα με το να την αποδείξετε αληθινή», καταλήγει ο Σαγκάν.
Το είδος αυτού του επιχειρήματος είναι γνωστό ως ειδική έκκληση (special pleading), μια τακτική που χρησιμοποιείται ευρέως σε πολλές θεωρίες συνωμοσίας, όπου το «επιχείρημα» μετατίθεται ή αναδημιουργείται, όταν ζητούνται αποδείξεις για την ορθότητά του.
Και όπως ο δράκος του Σαγκάν, η ειδική έκκληση σημαίνει πως η παραπληροφόρηση δεν μπορεί ποτέ να διαψευσθεί στα μάτια του συνωμοσιολόγου.
Το ανεξάντλητο πεδίο αντεγκλήσεων και προκλήσεων που προκύπτει από τις θεωρίες συνωμοσίας, πάντως, συνιστά εκτός από πρόβλημα για τις κοινωνίες, αλλά και τις ίδιες τις πλατφόρμες (που ιδίως την τελευταία διετία τής πανδημίας αναγκάστηκαν να πάρουν μέτρα για την ανάσχεση τής διασποράς ψευδών ειδήσεων και της παραπληροφόρησης), και μια ευκαιρία, σύμφωνα με τον κ. Βατικιώτη:
«Νομίζω πως και στο παρελθόν οι αντίστοιχες προκλήσεις δημοσιογραφίας έχουν αντιμετωπιστεί, εμπλουτίζοντας και εμβαθύνοντας την προσέγγιση και το ρόλο της προάσπισης του δημόσιου συμφέροντος. Οπότε εδώ θα πρέπει να δούμε και την άλλη πλευρά του νομίσματος όπου εγώ θα έβλεπα μια ευκαιρία για την επαγγελματική δημοσιογραφία, σήμερα, να αναδείξει το σημαντικό πεδίο διαφοροποίησής της, με έρευνα σε βάθος, αξιόπιστων πηγών, ακρίβειας στην πληροφορία, αμφισβήτησης της παραπληροφόρησης και κατάρριψης ψευδών τα οποία σχετίζονται με τις θεωρίες συνωμοσίας. Βλέπω τα μέσα ενημέρωσης ως μέρος της λύσης του προβλήματος της ενημέρωσης των πολιτών».
[1] Carl Sagan, The Demon-Haunted World: Science as a Candle in the Dark. Στα Ελληνικά Καρλ Σαγκάν, Στοιχειωμένος κόσμος: Το φως της επιστήμης στη σύγχυση της νέας εποχής, μτφ. Α. Μανούση, Αθήνα: Έσοπτρον, 1998.
