Ένας από τους πολύ προβληματικούς δεσμούς στην ιστορία των επιστημών είναι αυτός της ψυχολογίας με τον δυτικοκεντρισμό αλλά και με την ίδια την ιδεολογία της αποικιοκρατίας. Σημαντικοί θεωρητικοί του τομέα, όπως ο Kenneth Gergen, σημειώνουν ότι ο 20ός αιώνας υπήρξε η περίοδος κατά την οποία η δυτική ψυχολογία μετατράπηκε σχεδόν σε αποκλειστικό αρμόδιο επιστημονικό λόγο για τον «εαυτό» και τις «ατέλειές» του, εκτοπίζοντας άλλες πολιτισμικές αφηγήσεις και λεξιλόγια. Ως αποτέλεσμα, όπως προκύπτει στη σχετική βιβλιογραφία, τα πορίσματα της κυρίαρχης ψυχολογικής έρευνας αγνοούν σχεδόν το 95% του παγκόσμιου πληθυσμού, παράγοντας την αντίληψη ότι τα μέλη των δυτικών εκβιομηχανισμένων κοινωνιών αποτελούν το πρότυπο για την ψυχολογική κατανόηση και για την εξαγωγή συμπερασμάτων που αφορούν ολόκληρο τον πλανήτη.
Ο Sunil Bhatia, Kαθηγητής Ψυχολογίας και πρόεδρος του Τμήματος Ανθρώπινης Ανάπτυξης στο Connecticut College, με μακρόχρονο επιστημονικό έργο στην προσπάθεια αποαποικοποίησης του τομέα, αναλύει σε συνέντευξή στην Ayurdhi Dhar και στο Mad in America το ρατσιστικό παρελθόν του πεδίου και τον τρόπο με τον οποίο συχνά η ψυχολογία μιλά για τους ανθρώπους χωρίς εκείνους.
Συνέντευξη στην Ayurdhi Dhar
Μετάφραση-εισαγωγή: Βασιάννα Κωνσταντοπούλου
Ερ: Ένα μεγάλο μέρος της δουλειάς σας επικεντρώνεται στην αποαποικιοποίηση και την ψυχολογία. Μπορείτε να εξηγήσετε τι σημαίνει αποαποικιοποίηση της ψυχολογίας;
Απ: Η επιστημονική προσπάθεια αποαποικιοποίησης της ψυχολογίας βασίζεται σε τρία πλαίσια: την αυτόχθονη ψυχολογία ή τις ιθαγενικές μελέτες, την αποικιακή θεωρία που αντλείται από τη Λατινική Αμερική και τέλος τη μετά-αποικιακή θεωρία. Παράλληλα, είναι ένα ζήτημα που για μένα είναι και προσωπικό.
Όταν σκέφτομαι την αποαποικιοποίηση της ψυχολογίας, ενδιαφέρομαι να θέσω ερωτήματα για το ποιος αφηγείται την ιστορία της ψυχολογίας, ποιος έχει τη δύναμη να κατασκευάσει και να διαδώσει τη γνώση για την ψυχολογία, ποιων οι φωνές περιλαμβάνονται σε αυτή την ιστορία;
Έκανα τις προπτυχιακές μου σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Pune στην Ινδία, και το πρόγραμμα σπουδών μου ήταν στην ψυχολογία και τη φιλοσοφία. Η ύλη ήταν σε μεγάλο βαθμό παγωμένη στον χρόνο, αμετάβλητη από την εποχή της αποικιοκρατίας, με τα κείμενα που μελετούσαμε να προέρχονται όλα από βρετανούς και αμερικανούς συγγραφείς. Σκέφτηκα ότι υπήρχε ένα χάσμα μεταξύ αυτών που διάβαζα στα εγχειρίδια και αυτών που βίωνα στην Ινδία.
Εντόπιζα αυτό το χάσμα στις τελετουργίες, στις στάσεις των λεωφορείων, την ώρα που οδηγούσα με το μηχανάκι μου – υπήρχαν διαφορετικοί πολιτισμικοί χώροι.
Υπήρχαν πολλαπλά στρώματα πολιτισμικών νοημάτων και πρακτικών γύρω μου, από το σύγχρονο στο φεουδαρχικό, το μετα-αποικιακό και το νεοφιλελεύθερο. Αλλά απαγορευόταν να κάνω ερωτήσεις σχετικά με αυτά τα πολιτισμικά νοήματα στην τάξη.
Δεν θεωρούνταν επιστημονικό να ρωτήσει κανείς με ποιους τρόπους το θρησκευτικό νόημα ήταν σημαντικό για την κατανόηση της ινδικής ψυχολογίας, για παράδειγμα.
Αυτό με οδήγησε να αναζητήσω έναν τρόπο σκέψης για την ψυχολογία που έχει τις ρίζες του στην κατανόηση του πολιτισμού, που βλέπει τον πολιτισμό ως κάτι περισσότερο από ένα ακόμη αντικείμενο προς μελέτη.
Αισθάνθηκα πολύ αποξενωμένος από τον τρόπο με τον οποίο γινόταν η ψυχολογία μέχρι που ήρθα στο Πανεπιστήμιο Clark, όπου ο πολιτισμός και η αφηγηματική ταυτότητα είχαν μεγαλύτερη σημασία.
Στην ψυχολογία, οι ιστορίες των ανθρώπων από τον Παγκόσμιο Νότο απεικονίζονταν σαν να υπολείπονταν της ανθρώπινης ιδιότητας και οι ιστορίες των μη λευκών ανθρώπων σπρώχνονταν στο περιθώριο.
Είδα έναν πληθυσμό 356 εκατομμυρίων Ινδών νέων, ένα γιγαντιαίο κομμάτι της ανθρωπότητάς μας, να λείπει από τον κανόνα του επιστημονικού κλάδου. Η φωνή τους, οι πραγματικότητές τους είχαν διαγραφεί και ήθελα να αρχίσω να αντιμετωπίζω αυτό το κενό.
Αυτό με παρακίνησε να επινοήσω ένα αποαποικιοποιητικό πλαίσιο για να μιλήσω για αυτές τις απουσίες, να μιλήσω για τις πραγματικότητες των ανθρώπων που αποτελούν το μεγαλύτερο κομμάτι της ανθρωπότητας, αλλά λείπουν σε μεγάλο βαθμό από το πεδίο.
Ερ: Μιλήσατε για την αποσύνδεση που είδατε να υπάρχει μεταξύ αυτών που μελετούσατε στην ψυχολογία και της ζωής στην Ινδία. Μπορείτε να το κάνετε πιο σαφές αυτό με ένα παράδειγμα;
Απ: Πάρτε την έννοια της εσωτερικευμένης καταπίεσης και της αποικιοκρατίας. Προσωπικά, το ένιωσα αυτό κατά τη διάρκεια του μεταπτυχιακού μου.
Μελετούσα τον τρόπο με τον οποίο οι ιδρυτές της ψυχολογίας είχαν αναπαραστήσει τους Ινδούς στο έργο τους και οι αναπαραστάσεις αυτές ήταν άκρως ρατσιστικές. Από τον Δαρβίνο μέχρι τον Στάνλεϊ Χολ, μιλούσαν για τους αποικιοκρατούμενους ανθρώπους ως “πρωτόγονους άγριους”. Ο Τσώρτσιλ μας είχε αποκαλέσει έναν κτηνώδη λαό.
Στα επτά χρόνια που σπούδαζα ψυχολογία, μου έλεγαν πάντα ότι ο βρετανικός και ο αμερικανικός πολιτισμός ήταν ανώτερος και πιο εξελιγμένος. Όταν αμφισβήτησα τους καθηγητές μου και ρώτησα γιατί συνεχίζουμε να μελετάμε αυτή τη γνώση, η οποία είναι αποικιοκρατική, ρατσιστική και μας αντιμετωπίζει ως σκλάβους, με απέρριψαν ως επαναστάτη.
Όταν γνώρισα μεταπτυχιακούς φοιτητές από την κοινωνιολογία, με δίδαξαν για τις ιεραρχίες των καστών. Μπόρεσα να φέρω στο προσκήνιο καταπιεστικές δομές αιώνων που η ψυχολογία δεν μελετούσε.
Η ψυχολογία αφορούσε μόνο την ταυτότητα των ανθρώπων της μεσαίας τάξης και βασιζόταν σε μελέτες που έγιναν στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Στην Ινδία, η τάξη είναι βαθιά συνδεδεμένη με τις ιεραρχίες της κάστας, αλλά στο μεταπτυχιακό μου στην ψυχολογία, μου είπαν να αγνοήσω την κάστα στην ανάλυσή μου, επειδή αυτό θα περιέπλεκε τα πράγματα, και θέλαμε να κρατήσουμε τις εξηγήσεις εύκολες και επιστημονικές.
Ερ: Λίγοι άνθρωποι κατανοούν πώς λειτουργεί η εσωτερικευμένη καταπίεση και ότι το να μιλάς αγγλικά αντί για τη μητρική σου γλώσσα μετατρέπεται σε ένδειξη υψηλής τάξης, κάστας, μόρφωσης, ηθικής και διανόησης. Ως προπτυχιακή φοιτήτρια που σπούδαζε ψυχολογία στην Ινδία, συνήθιζα να αστειεύομαι ότι αν μιλούσα αρκετά καλά αγγλικά, θα μπορούσα να βρω δουλειά και ως μηχανικός υπολογιστών. Μπορείτε να μας μιλήσετε για το πώς οι Ινδοί ακαδημαϊκοί και ψυχολόγοι εσωτερικεύουν αυτές τις αποικιοκρατικές ιδέες;
Απ: Πρώτον, δεν αμφισβητούσαν τις αναπαραστάσεις που δίνονταν στα βιβλία, τον κανόνα που εξήχθη από τη Δύση στα λεγόμενα τριτοκοσμικά τμήματα. Επιχειρούσαν, αντίθετα, να τον ενδημήσουν, να του δώσουν ένα ινδικό άρωμα, αλλά ο πυρήνας της σκέψης, οι εμπειρικές δομές και οι θετικιστικές ιδέες, δεν διαταράχθηκαν ποτέ.
Δεύτερον, υπάρχει η πολιτική της κοινωνικής θέσης. Όλοι βρισκόταν σε διαφορετικές κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, από τη μεσαία και ανώτερη τάξη μέχρι εκείνους που είχαν υπόβαθρο «ανέγγιχτων» (Dalit), που είναι η χαμηλότερη κοινωνική ομάδα στην ιεραρχία των ινδικών καστών. Αλλά οι Ινδοί ακαδημαϊκοί και ψυχολόγοι δεν είχαν δικαίωμα να μιλήσουν γι’ αυτό.
Οι υπαρξιακές τους εμπειρίες από τη ζωή στην Ινδία μέσα σε αυτές τις ιεραρχίες των καστών, η κοινωνικοπολιτισμική τους ταυτότητα, ήταν σημαντικά θέματα γι’ αυτούς, αλλά δεν μπορούσαν να τα φέρουν στη διαδικασία παραγωγής γνώσης.
Το τρίτο είναι η πολιτική της πρακτικής. Ως πολιτισμός, περάσαμε χιλιάδες χρόνια σκεπτόμενοι για τον “εαυτό”, το νόημα του εαυτού, τη νιρβάνα, την απελευθέρωση κ.λπ. σε μεταφυσικό, φιλοσοφικό και ψυχολογικό επίπεδο. Αλλά όλη αυτή η συσσωρευμένη πολιτισμική σοφία εξωθήθηκε στη φιλοσοφία και θεωρήθηκε ως αντιεπιστημονική.
Δεν υπήρχε χώρος για τα αυτόχθονα θεραπευτικά πλαίσια για την κατανόηση της ψυχικής ζωής, επειδή αυτά παραπέμφθηκαν στη θρησκεία και τη φιλοσοφία.
Αυτοί είναι οι τρεις τομείς στους οποίους διαδραματίστηκε η αποικιοκρατική εσωτερίκευση.
Ερ: Έχετε δεχτεί καμία αντίδραση για έργο σας πάνω στην αποαποικιοποίηση της ψυχολογίας; Αν ναι, από πού;
Απ: Υπήρξαν αντιδράσεις καθ’ όλη τη διάρκεια της καριέρας μου, ιδίως όταν άρχισα να αναπτύσσω ιδέες σε αντίθεση με την επικρατούσα τάση στην ψυχολογία. Όταν έγραψα την εργασία μου το 2002 σχετικά με τις ιστορικές αναπαραστάσεις και την επανεξέταση της ψυχολογίας, υπήρξε σημαντική αντίδραση από τους κριτές σε επιστημονικά περιοδικά και άρνηση του προβλήματος.
Σε εκείνη την εργασία, έκανα ένα πορτρέτο εκατονταετίας για το πώς η ψυχολογία υπήρξε συνένοχη στην προώθηση της αποικιοκρατικής ατζέντας άμεσα και έμμεσα.
Κατονόμασα όλους τους βασικούς ιδρυτές και δήλωσα ότι ο Οριενταλισμός, η πρακτική της αναπαράστασης της Ανατολής με τρόπους που βοηθούσαν στην αποικιοκρατία, δεν μπορούσε να υλοποιηθεί ως πολιτικό σχέδιο από τη Δύση χωρίς τη ρητή συνενοχή των κοινωνικών επιστημών.
Η πιο συνηθισμένη αντίδραση ήταν η απόρριψη των εργασιών μου από τα περιοδικά, απλώς και μόνο επειδή προσέβαλαν κάποιους κριτές που θεωρούσαν ότι ήμουν πολύ αυστηρός.
Επέμεναν ότι όλα αυτά ανήκουν στο παρελθόν και ότι η ψυχολογία είναι πλέον προοδευτική. Υπήρχε επίσης αντίσταση από συναδέλφους που με προειδοποιούσαν ότι υπάρχει κίνδυνος όταν τα βάζεις με το κατεστημένο. Το να αρθρώσω ένα πλαίσιο ψυχολογίας από μια αντιαποικιακή και αντιρατσιστική θέση πριν από 20 χρόνια ήταν δύσκολο, και υπήρχε πολλή συναισθηματική εργασία.
Ερ: Πώς υποστήριξαν το αποικιοκρατικό σχέδιο οι κοινωνικές επιστήμες και η ψυχολογία;
Απ: Πάρτε το παράδειγμα του G. Stanley Hall, ιδρυτή της American Psychological Association, που μας λένε ότι είναι ήρωας και πρωτοπόρος της ψυχολογίας. Ήταν επίσης υπέρμαχος της αποικιοκρατίας και ζητούσε να εξημερωθούν και να ελεγχθούν οι λεγόμενοι “πρωτόγονοι” άνθρωποι, αλλιώς ο κόσμος μας θα διοικούνταν από κατώτερους ανθρώπους.
Συμβούλευε ότι ο τομέας θα έπρεπε να συνεργαστεί με τους πολιτικούς και τους στρατιώτες για να ανακαλύψουν πώς να εξημερώσουν ή να εξαλείψουν αυτούς τους πληθυσμούς.
Υπήρχε, λοιπόν, ένας υπαινιγμός, ίσως όχι μια ρητή ατζέντα, για γενοκτονία. Αλλά όλα αυτά έμειναν παραγνωρισμένα από τον κλάδο της ψυχολογίας. Είναι η ίδια ιστορία με τον Δαρβίνο, ο οποίος επίσης υποστήριζε ρατσιστικές απόψεις. Αυτά είναι δύο παραδείγματα που θα μπορούσα να αναφέρω.
Επιπλέον, υπάρχει το γεγονός ότι η σύγχρονη ψυχολογία είναι κατά κύριο λόγο η μελέτη λευκών, αγγλοσαξονικών, ανώτερης τάξης, ελίτ και κυρίως αμερικανικών υποκειμένων. Όλη η γνώση για την ανθρώπινη ψυχολογία προέρχεται από την έρευνα σε αυτό το ένα είδος υποκειμένου, και στη συνέχεια εξάγεται στον υπόλοιπο κόσμο.
Ερ: Ο ινδικός πολιτισμός και η φιλοσοφία έχουν μια μακρά ιστορία γνώσης για τον “εαυτό”, αλλά ο εαυτός στην ψυχολογία είναι διαφορετικός από την ινδική έννοια του εαυτού. Έχετε γράψει για το πώς η ψυχολογία προωθεί έναν “νεοφιλελεύθερο εαυτό”. Τι σημαίνει αυτό;
Απ: Έχουμε περάσει πάνω από μια χιλιετία μιλώντας, ερευνώντας και αναλύοντας τον όρο “εαυτός”. Ο Κένεθ Μπερκ, ο κριτικός λογοτεχνίας, τον αποκάλεσε όρο του Θεού. Στο ινδικό πλαίσιο, ο εαυτός θεωρείται πάντα ενσωματωμένος στην οικογένεια, την κοινότητα και τη γειτονιά. Οι διακρίσεις μεταξύ εαυτού και άλλου είναι ολισθηρές – πρόκειται για ένα είδος ολισθηρής υποκειμενικότητας. Δεν μπορεί να εγκλωβιστεί μέσα στο άτομο.
Η κατανόηση του εαυτού από την ψυχολογία βασίζεται στο άτομο ως αυτοπεριορισμένο, ως ατομικό – ένας εαυτός που διαμορφώνει τον εαυτό του ως ξεχωριστό από τον άλλο. Αυτή η έννοια δεν υπήρχε στο ινδικό πλαίσιο, το οποίο εστιάζει στη σύνδεση του εαυτού με τον κόσμο, μια σχεσιακή έννοια. Φιλοσοφικά, η υπέρβαση του εαυτού ήταν σημαντική.
Στη μετα-αποικιακή εποχή, αφού οι Βρετανοί έφυγαν, αλλά η αποικιοκρατία παρέμεινε στην Ινδία, προέκυψαν νέες και ισχυρές ιδέες για τον εαυτό. Τη δεκαετία του ’70, με την απελευθέρωση της σύγχρονης παγκοσμιοποίησης και της ιδιωτικοποίησης, και με τη μείωση των δικτύων κοινωνικής ασφάλειας και της πρόσβασης στα δημόσια αγαθά, ήρθε ο νεοφιλελευθερισμός.
Στο πλαίσιο του νεοφιλελευθερισμού, αναδύεται η ιδέα ότι οι κοινωνικές δομές δεν πρόκειται να εγγυηθούν τη διατήρηση του εαυτού. Πρέπει να βασιστείς στη βιογραφία σου, στη δύναμή σου, στην οικογένειά σου, στην εκπαίδευσή σου, στην αξιοπιστία σου, στο πτυχίο σου.
Γίνεσαι επιχειρηματίας: η διαχείριση του “εαυτού” σου και το να φροντίζεις την παρουσία σου αποκτά κρίσιμη σημασία, όπως λέει η Gauri Pathak.
Το να φροντίζεις την παρουσία σου συνεπάγεται την απόκτηση νέων δεξιοτήτων, είτε πρόκειται για διαλογισμό, είτε για νέα πτυχία, είτε για άλλους τρόπους να δείχνεις ελκυστικός και να εμπορεύεσαι τον εαυτό σου. Με αυτόν τον τρόπο η γλώσσα της Silicon Valley διεισδύει στη διαπολιτισμική ψυχολογία, η οποία προωθεί αυτούς τους νέους τρόπους σκέψης για τον εαυτό. Αυτοί οι ψυχολογικοί τρόποι σκέψης συνδέουν την ευημερία με την παραγωγικότητά. Αυτή είναι η νεοφιλελεύθερη στροφή, που αντανακλά τη νεοφιλελεύθερη οικονομία και κουλτούρα.
Ερ: Η ψυχολογία ενισχύει αυτόν τον “νεοφιλελεύθερο εαυτό” προωθώντας θεωρίες αυτοδιαχείρισης και συναισθηματικής ρύθμισης. Τι βρήκατε στην έρευνά σας σχετικά με αυτόν τον “εαυτό” στην Ινδία;
Απ: Η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση επηρεάζει κάθε κοινότητα με συγκεκριμένους τρόπους. Οι νέοι που έχουν πρόσβαση στο πολιτισμικό κεφάλαιο, την ανώτερη εκπαίδευση και τον πλούτο έχουν αναπτύξει μια υπερεθνική ταυτότητα, όπου η κατανόηση της ινδικότητας συνδέεται με την υψηλή κινητικότητα. Αυτό μπορεί να σημαίνει εκπαίδευση στην Οξφόρδη, ταξίδια σε όλο τον κόσμο, αποδοχή από τους Γερμανούς και Ελβετούς φίλους τους κ.λπ. Η νεοφιλελεύθερη γλώσσα τους έδωσε μια ινδικότητα που θα μπορούσε να εξαχθεί σε όλο τον κόσμο, κοσμοπολίτικη αλλά και προσανατολισμένη στον πολιτισμό, όχι πια οπισθοδρομική.
Για παράδειγμα, στο βιβλίο μου, η Νίνα αποκαλεί τον εαυτό της την απόλυτη Ινδή επειδή είναι αυτή η κατηγορία ανθρώπων που θέτει τα πρότυπα της ινδικότητας και οι άλλοι συνήθως τα ακολουθούν μέσω της μόδας ή της κατανάλωσης. Αυτό είναι ένα πολύ καταναλωτικά προσανατολισμένο μοντέλο, και πίσω από αυτό βρίσκεται η υπερεθνική καπιταλιστική τάξη που υποστηρίζει αυτόν τον νεοφιλελεύθερο εαυτό.
Η μεσαία τάξη είναι διαφορετική: είναι μορφωμένοι με περιορισμένο εισόδημα και εργάζονται για μεγάλες εταιρείες, συχνά ως εργαζόμενοι σε τηλεφωνικά κέντρα. Είναι τα νεοαποικιακά υποκείμενα. Πρέπει να πηγαίνουν σε φροντιστήρια μείωσης της προφοράς – ένα σκέλος των πρακτικών διαχείρισης, στο οποίο χρησιμοποιείται και η ψυχολογία της εταιρικής διαπολιτισμικής ψυχολογίας. Πρέπει να παρακολουθούν σεμινάρια για να κατανοήσουν την ινδικότητα και την αμερικανικότητα! Κι εκείνοι γελούν με αυτό, αυτή είναι η αντίστασή τους. Ρωτούν: “Είμαι Ινδός. Γιατί πρέπει να μελετήσω τι σημαίνει ινδικότητα;”
Τα φροντιστήρια χρησιμοποιούσαν παραδοσιακές διαπολιτισμικές ψυχολογικές έννοιες και οι Ινδοί παρουσιάζονταν ως πάντα αργοπορημένοι, ανίκανοι να προσαρμοστούν, εριστικοί, πολύ ευέλικτοι, αυταρχικοί και προσανατολισμένοι στην ιεραρχία. Αντίθετα, οι Αμερικανοί παρουσιάστηκαν ως συνεπείς, αξιόπιστοι και αυτάρκεις. Όλα αυτά τα προγράμματα διαφορετικότητας και διαχείρισης επινοήθηκαν στις ΗΠΑ και υλοποιήθηκαν εκεί.
Η ινδική νεολαία δεν αποδέχεται παθητικά αυτές τις ιδέες, αλλά δεν μπορούσε να αντισταθεί σε αυτές στο πλαίσιο της οργανωτικής κουλτούρας. Μάλιστα, την κοροϊδεύουν και την αποκαλούν gora psychology (λευκή ψυχολογία), αλλά η εταιρική λαβή είναι πολύ σταθερή.
Οι διοικητικοί υπάλληλοι είχαν εντολές από τις εταιρείες να χρησιμοποιούν τεστ προσωπικότητας, όπως το Myers-Briggs Type Indicator (MBTI) για την αξιολόγηση της απόδοσης.
Αν κάποιος δεν μπορεί να μιλήσει όπως οι Αμερικανοί ή οι Βρετανοί, είναι πρόβλημα. Υπάρχει μια ισχυρή αποικιοκρατική άποψη για το πώς να είσαι ο εαυτός σου και τι συμβαίνει αν οι άνθρωποι μιλούν με λαϊκή προφορά. Διδάσκουν τους ανθρώπους να απομακρύνουν το MTI (επιρροή της μητρικής γλώσσας). Αυτοί είναι οι τρόποι με τους οποίους η αποικιοκρατία έχει πάρει τώρα μια νεοφιλελεύθερη στροφή και επιβιώνει στην Ινδία.
Τέλος, υπάρχει το γεγονός ότι τα ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης δεν λαμβάνονται υπόψη στην ψυχολογία.
Σπάνια ρωτάμε για το τι αντίκτυπο έχουν η φτώχεια και η χρόνια πείνα στον εαυτό και την ταυτότητα στην Ινδία. Οι ζωές των εργαζομένων στις πόλεις δεν λαμβάνουν καμία προσοχή. Είναι σαν να μην υπάρχουν ως υποκείμενα.
Οι ζωές τους πήραν τροπή προς το χειρότερο με την απελευθέρωση. Η παγκοσμιοποίηση υποτίθεται ότι θα τους βοηθούσε. Το εισόδημά τους αυξήθηκε λίγο, αλλά η ζωή γύρω τους έγινε πολύ πιο ακριβή και απλησίαστη και οι προσδοκίες τους άλλαξαν.
Ερ: Αυτοί οι εργαζόμενοι δεν εμφανίζονται στην έρευνά μας και στα πειράματά μας. Τα υποκείμενα των περισσότερων ψυχολογικών ερευνών στην Ινδία τείνουν να είναι κάτοικοι των πόλεων, ανώτερης κάστας, της μορφωμένη ελίτ. Έχετε γράψει για το πώς η ευρωαμερικανική ψυχολογία τείνει να μιλάει για τους άλλους και να τους φιμώνει. Μπορείτε να περιγράψετε κάποιο περιστατικό όπου παρατηρήσατε ότι συμβαίνει κάτι τέτοιο;
Απ: Ολόκληρο το εγχείρημα της ψυχολογίας τα τελευταία 50 χρόνια τοποθετείται εκ μέρους της υπόλοιπης ανθρωπότητας, παρόλο που η ίδια η ψυχολογία είναι ένας τοπικός και περιφερειακός κλάδος που αναδύθηκε μέσα από μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο στην Ευρώπη και την Αμερική. Τα σύγχρονα ευρωαμερικανικά υποκείμενα μιλούν στη συνέχεια εξ ονόματος των Ασιατών, των Αφρικανών κ.λπ.
Η δυτική ψυχολογία αποφασίζει πώς μοιάζει η καλή συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη και στη συνέχεια θέτει τα πρότυπα για το τι συνιστά καλή εκπαίδευση, ζωή, υγεία και ψυχική υγεία.
Αποφασίζει όλες τις ψυχιατρικές μας διαγνώσεις. Αυτές ενσωματώνονται σε συγκεκριμένες τοπικές πολιτισμικές πρακτικές και στη συνέχεια εξάγονται στον υπόλοιπο κόσμο.
Ένας άλλος τρόπος να μιλήσει κανείς για κάποιον είναι μέσω της έρευνας. Στο βιβλίο «Decolonizing Methodologies» η Linda Tuhiwai Smith γράφει ότι η έρευνα ήταν μια πολύ βρώμικη λέξη στην κοινότητα των Μαορί στη Νέα Ζηλανδία.
Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι σχεδόν όλη η έρευνα που γινόταν γι’ αυτούς και τον τρόπο ζωής τους ήταν από Ευρωπαίους που ήθελαν να τους εκμεταλλευτούν, να τους περιορίσουν και να τους καταστρέψουν.
Η συγκεκριμένη κοινότητα και η αίσθηση του εαυτού τους υποκαταστάθηκε σε μεγάλο βαθμό από αμερικανικά ψυχολογικά πλαίσια.
Ερ: Η ψυχολογία γεννήθηκε στον Παγκόσμιο Βορρά και είναι βαθιά ριζωμένη σε συγκεκριμένες πολιτισμικές αξίες, όπως ο ατομικισμός, η αξιοκρατία κ.λπ. Πιστεύετε ότι η ψυχολογία μπορεί ποτέ να αποαποικιοποιηθεί πραγματικά; Πώς θα μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο;
Απ: Θα μπορούσε, αλλά μόνο υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Θα πρέπει να είναι ένα πολιτικό εγχείρημα παρόμοιο με την κατάργηση της δουλείας, που σημαίνει ότι για να την καταργήσεις πρέπει να αλλάξεις ολόκληρη τη δομή της.
Δεν καθοδηγείται μόνο από το κράτος. Αφορά την ίδια την ιδέα του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Είναι ένα ζήτημα πολιτικό, οικονομικό, πολιτισμικό, προσωπικό, ψυχολογικό, οικογενειακό και σεξουαλικό. Οι ρίζες της δουλείας μπορεί να δέχθηκαν επίθεση, αλλά οι επιπτώσεις εξακολουθούν να υπάρχουν. Αυτή τη στιγμή, περισσότεροι Αφροαμερικανοί πεθαίνουν στην πανδημία εξαιτίας των ανισοτήτων στην υγεία.
Οι θεωρητικοί των αυτοχθόνων της Αμερικακής έχουν επιμείνει ότι το μοντέλο αποαποικιοποίησης δεν αφορά απλώς την υιοθέτηση μιας προοπτικής κοινωνικής δικαιοσύνης. Πρόκειται για τη διεκδίκηση της γης, της επικράτειας, του νερού, την ανάκτηση της γλώσσας. Αποαποικιοποίηση σημαίνει αποκατάσταση όσων χάθηκαν.
Οι αμερικανοί προπτυχιακοί φοιτητές έχουν 4.000 φορές περισσότερες πιθανότητες να εκπροσωπηθούν σε ψυχολογικά πειράματα. Στη συνέχεια, οι μελέτες αυτές υποστηρίζουν ότι τα συγκεκριμένα ευρήματα μπορούν να εφαρμοστούν σε ένα άτομο που ζει στον Παγκόσμιο Νότο.
Το εγχείρημα της αποαποικιοποίησης είναι βιώσιμο, αλλά πρέπει να είναι μια πλήρης αποαποικιοποίηση με τον τρόπο που μίλησε γι’ αυτήν ο Frantz Fanon – μια αναφορά σε μια νέα ανθρώπινη υπόσταση. Πρέπει να διαλυθούν οι τρέχουσες μεθόδοι σκέψης και άσκησης της ψυχολογίας.
Δεν μπορεί να υπάρξει συμβιβασμός, επειδή η αποικιακή δομή έχει προεκτάσεις σε όλα τα επίπεδα: στην παραγωγή γνώσης, σε εκδότες, σε συγγραφείς και στην εξουσία της αμερικανικής ακαδημίας κ.λπ. Αυτά τα πλοκάμια, όπως και η νεοφιλελεύθερη τάξη, ρυθμίζουν όλη την παραγωγή ψυχολογικής γνώσης σε όλο τον κόσμο -αποφασίζουν ποιες μορφές γνώσης θεωρούνται ανώτερες, ποιος δημοσιεύεται, ποιος παίρνει διορίζεται στο Πανεπιστήμιο, τι κάνει ένα περιοδικό διάσημο κ.ο.κ.
Πρώτα πρέπει να χαρτογραφηθεί, να εντοπιστεί και να αναλυθεί αυτή την αρχιτεκτονική. Δεν έχουμε φτάσει ακόμη σε αυτό το σημείο. Μόλις ανοίξαμε τη συζήτηση για το τι σημαίνει αποαποικιοποίηση.
Πρέπει να αναρωτηθούμε, τι σημαίνει να κάνει κανείς ψυχολογία; Πρέπει να υπάρξει αναβίωση των εννοιών των ιθαγενών που επί 500 χρόνια θεωρούνταν ότι δεν είχαν καμία αξιοπιστία. Δεν υπάρχουν σε καθαρή μορφή, χωρίς επιρροές από την αποικιοκρατία ή τον μοντερνισμό, αλλά είναι βιώσιμα πλαίσια.
Πάρτε, για παράδειγμα, τις βουδιστικές πρακτικές περισυλλογής όπως η Βιπασάνα που ασκούνται και μεταβιβάζονται εδώ και χιλιάδες χρόνια. Η Silicon Valley κατάλαβε τη δύναμη αυτών των πρακτικών, τις ελάφρυνε, τις μετέτρεψε σε mindfulness, τις συνυπέγραψε και στη συνέχεια τις πούλησε πίσω στην Ινδία.
Πολλά στοιχεία σχετικά με το κίνημα της ενσυνειδητότητας είναι ισχυρά, εκπληκτικά, μετασχηματιστικά, αλλά ταυτόχρονα υπάρχει και το εμπορικό ενδιαφέρον των πλουσίων. Υπάρχουν δυνητικές πρακτικές σε πολλές αυτόχθονες φιλοσοφίες, θρησκείες και ψυχολογίες κοινοτήτων που δεν έχουμε εξερευνήσει, τα οποία δεν εξαντλούνται στη γλώσσα της ευρωκεντρικής γνώσης.
Ο αποικισμός είναι βαθιά ριζωμένος στον καπιταλισμό. Αυτή η τρέχουσα κρίση [του κορωνοϊού] έχει αποκαλύψει με σκληρό τρόπο τη διαφορά μεταξύ των εχόντων και των μη εχόντων, μεταξύ των ανθρώπων που έχουν πρόσβαση σε φροντίδα και εκείνων που δεν έχουν, εκείνων που μπορούν να μείνουν στο σπίτι και εκείνων που δεν μπορούν. Η ψυχολογία έχει τις ρίζες της στο ατομικό σχέδιο αποικιοποίησης, το οποίο χρησιμεύει για να διατηρήσει την ιδέα του ατόμου ανέπαφη. Το διανοητικό έργο της αποαποικιοποίησης θα εκπληρωθεί μόνο όταν πολλοί από εμάς ενωθούν αλληλέγγυα για να επανεξετάσουν ολόκληρη τη δομή.
H συνέντευξη δημοσιεύτηκε στο Mad in America.
Ο Sunil Bhatia είναι Καθηγητής και Πρόεδρος του Τμήματος Ανθρώπινης Ανάπτυξης στο Connecticut College. Είναι συγγραφέας δύο βιβλίων και περισσότερων από 50 άρθρων και κεφαλαίων βιβλίων. Έχει λάβει πολυάριθμα βραβεία για το έργο του στον τομέα της αποαποικιοποίησης της ψυχολογίας, της πολιτισμικής ψυχολογίας και των ποιοτικών μεθόδων, καθώς και για μελέτες μεταναστευτικών και φυλετικών ταυτοτήτων. Πρόσφατα κυκλοφόρησε το δεύτερο βιβλίο του Decolonizing Psychology (Αποαποικιοποίηση της ψυχολογίας): Globalization, Social Justice, and Indian Youth Identities. Έχει λάβει το βραβείο βιβλίου William James 2018 από την Αμερικανική Ψυχολογική Ένωση (APA).
Διαβάστε επίσης:
Για την απο-αποκιοποίηση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας
Αφρικανές ερευνήτριες αντιτάσσονται στην «επιστημονική αποικιοκρατία»
Enzo Traverso: Ολοκαύτωμα και αποικιοκρατία
Όταν τα Πανεπιστήμια αναγνωρίζουν την αποικιοκρατική τους ιστορία
