Είναι κοινά παραδεκτό ότι η παρούσα πανδημία θα διαρκέσει για καρό ακόμα. Θα εισέλθουμε σε μια περίοδο διακεκομμένων εξάρσεων του COVID-19, των οποίων τα ακριβή χαρακτηριστικά δεν είναι ακόμα σαφή. Δεν υπάρχουν ξεκάθαροι νόμοι που διέπουν τη σχέση του ανοσοποιητικού μας συστήματος με τις μεταλλάξεις του ιού. Καλούμαστε να ζήσουμε με την αβεβαιότητα παρά τις ραγδαίες εξελίξεις στη σύγχρονη βιο-ιατρική επιστήμη. Παρ’ όλα αυτά γνωρίζουμε κάποια πράγματα στα σίγουρα.
Του Boaventura De Sousa Santos
Μετάφραση: Συντακτική ομάδα pass-world.gr
Γνωρίζουμε ότι η αναζωπύρωση της πανδημίας συνδέεται με το κυρίαρχο μοντέλο ανάπτυξης και κατανάλωσης, καθώς και με τις σχετικές με αυτό αλλαγές στο κλίμα, με τη ρύπανση των θαλασσών και των ποταμιών και με την αποψίλωση των δασών.
Γνωρίζουμε ότι η οξεία φάση αυτής της πανδημίας –η σοβαρή πιθανότητα μόλυνσης– θα τελειώσει μόνο όταν το 60-70% του παγκόσμιου πληθυσμού αποκτήσει ανοσία.
Γνωρίζουμε ότι αυτό το εγχείρημα γίνεται δυσχερές από τις επιδεινούμενες κοινωνικές ανισότητες στο εσωτερικό αλλά και μεταξύ των χωρών, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι οι μεγάλες φαρμακευτικές δεν θέλουν να παραιτηθούν από τα δικαιώματα πατέντας πάνω στα εμβόλια.
Τα εμβόλια αντιμετωπίζονται ήδη ως ο νέος υγρός χρυσός, διαδεχόμενα το πετρέλαιο, που ήταν ο υγρός χρυσός του 20ού αιώνα.
Γνωρίζουμε ότι οι κρατικές πολιτικές, η πολιτική συνοχή γύρω από την πανδημία και η δημόσια συμπεριφορά είναι καθοριστικοί παράγοντες. Ο βαθμός επιτυχίας εξαρτάται από τον συνδυασμό επιδημιολογικής επιτήρησης, μείωσης του κινδύνου μετάδοσης, αποτελεσματικότητας της νοσοκομειακής υποδομής, ενημέρωσης του κοινού για την πανδημία και προσοχής σε ειδικές ευάλωτες ομάδες.
Λάθη, αμέλειες ακόμα και η επένδυση σε θανατηφόρες εξελίξεις από ορισμένους πολιτικούς, έχουν οδηγήσει σε πολιτικές που μπορούν να χαρακτηριστούν ως κοινωνικός δαρβινισμός: τη συρρίκνωση κοινωνικών ομάδων που θεωρούνται αναλώσιμες, επειδή είναι ηλικιωμένοι, φτωχοί ή επειδή βιώνουν εθνικές, φυλετικές και θρησκευτικές διακρίσεις.
Τέλος, γνωρίζουμε ότι ο ευρωπαϊκός (και ο βορειοαμερικανικός) κόσμος έδειξαν απέναντι σε αυτήν την πανδημία την ίδια αλαζονεία με την οποία αντιμετώπισαν τον μη-ευρωπαϊκό κόσμο, εδώ και πέντε αιώνες.
Πιστεύοντας ότι η καλύτερη τεχνικο-επιστημονική γνώση έρχεται από τη Δύση, ο δυτικός κόσμος δεν ήταν πρόθυμος να μάθει από τον τρόπο με τον οποίο άλλες χώρες του παγκόσμιου Νότου αντιμετώπισαν την επιδημία και συγκεκριμένα τον ιό.
Πολύ πριν οι Ευρωπαίοι συνειδητοποιήσουν τη σημασία της μάσκας, οι Κινέζοι την έκαναν υποχρεωτική. Από την άλλη πλευρά, εξαιτίας ενός τοξικού μείγματος προκαταλήψεων και πίεσης από τα λόμπι των δυτικών φαρμακευτικών εταιριών, η ΕΕ, οι ΗΠΑ και ο Καναδάς έχουν βασιστεί αποκλειστικά σε εμβόλια που έχουν παραχθεί από αυτές τις εταιρίες – μια επιλογή της οποίας τις συνέπειες δεν μπορούμε να προβλέψουμε ακόμα.
Ως αποκορύφωμα όλων αυτών, γνωρίζουμε ότι υπάρχει ένας γεω-στρατηγικός πόλεμος εμβολίων που με τα βίας κρύβεται πίσω από κενές επικλήσεις στην υγεία και το καλό του παγκόσμιου πληθυσμού. Όπως σημειώνει το περιοδικό για τις επιστήμες Nature στις 30 Μαρτίου, ο πλανήτης χρειάζεται 11 δισεκατομμύρια δόσεις εμβολίων (με βάση τις δύο δόσεις/άτομο) για να εξασφαλιστεί ανοσία του πληθυσμού σε παγκόσμια κλίμακα.
Μέχρι τα τέλη Φεβρουαρίου, είχαν καταγραφεί παραγγελίες για 8,6 δισεκατομμύρια δόσεις, από τις οποίες τα 6 δισεκατομμύρια προορίζονταν για τις πλούσιες χώρες του παγκόσμιου Βορρά. Αυτό σημαίνει ότι οι φτωχές χώρες, που περιλαμβάνουν περίπου το 80% του παγκόσμιου πληθυσμού, θα έχουν πρόσβαση σε λιγότερο από ένα τρίτο των διαθέσιμων εμβολίων.
Η εμβολιαστική ανισότητα
Αυτή η ανισότητα στο ζήτημα των εμβολίων είναι ιδιαίτερα προβληματική, καθώς με δεδομένες τις παγκόσμιες συνδέσεις που χαρακτηρίζουν την εποχή μας, κανείς δεν είναι πραγματικά προστατευμένος μέχρι να είναι προστατευμένος όλος ο κόσμος.
Επιπλέον, όσο περισσότερο αργούμε να αποκτήσουμε ανοσία της αγέλης σε παγκόσμια κλίμακα, τόσο πιο πιθανό είναι οι μεταλλάξεις του ιού να γίνουν πιο επικίνδυνες για την υγεία και πιο ανθεκτικές στα διαθέσιμα εμβόλια.
Μια πρόσφατη έρευνα, στην οποία συμμετείχαν 77 επιστήμονες από διαφορετικές χώρες, κατέληξε ότι μέσα σε ένα χρόνο ή και λιγότερο, οι μεταλλάξεις του ιού ενδέχεται να καταστήσουν την πρώτη γενιά εμβολίων μη αποτελεσματική. Αυτή η πιθανότητα αυξάνεται όσο περισσότερο αργεί ο εμβολιασμός του πληθυσμού σε ολόκληρο τον κόσμο.
Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Συμμαχίας για το Εμβόλιο των Λαών (People’s Vaccine Alliance) –ένας παγκόσμιος συνασπισμός ανθρωπιστικών οργανώσεων και πρωτοβουλιών για την υγεία– με τον σημερινό ρυθμό μόνο το 10% του πληθυσμού των φτωχότερων χωρών θα έχει εμβολιαστεί μέχρι το τέλος της επόμενης χρονιάς.
Μεγαλύτερες καθυστερήσεις θα οδηγήσουν σε ευρύτερη ανάπτυξη των ψευδών ειδήσεων –της «επιδημίας της παραπληροφόρησης» (infodemic), όπως αποκαλεί το φαινόμενο ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας– που έχει υπάρξει ιδιαίτερα καταστροφική στην Αφρική.
Αναστολή των δικαιωμάτων πατέντας
Είναι κοινά παραδεκτό σήμερα ότι ένα από τα πιο αποτελεσματικά μέτρα θα ήταν η προσωρινή αναστολή των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας πάνω στις πατέντες των εμβολίων για τον COVID-19 από τις μεγάλες φαρμακευτικές εταιρίες.
Μια τέτοια αναστολή θα καθιστούσε την παραγωγή εμβολίων πιο παγκόσμια, ταχύτερη και φθηνότερη. Άρα, η ανοσία της αγέλης θα μπορούσε να επιτευχθεί σε παγκόσμιο επίπεδο γρηγορότερα.
Πέρα από τη δικαιοσύνη στο πεδίο της υγείας, υπάρχουν και άλλοι λόγοι που θα καθιστούσαν αυτή την αναστολή θεμιτή και άξια υπεράσπισης. Καταρχάς, τα δικαιώματα πατέντας δημιουργήθηκαν για να ενισχύσουν τον ανταγωνισμό σε κανονικούς καιρούς. Η εποχή της πανδημίας είναι μια ειδική κατάσταση, που αντί για ανταγωνισμό και αντιπαλότητα απαιτεί σύγκλιση και αλληλεγγύη.
Οι φαρμακευτικές εταιρίες έχουν ήδη εξασφαλίσει δισεκατομμύρια ευρώ δημόσιου χρήματος από χρηματοδοτήσεις που στόχευαν στην επιτάχυνση της έρευνας και την ανάπτυξη των εμβολίων.
Επιπλέον, υπάρχει προηγούμενο στην αναστολή των πατεντών, όχι μόνο για τους ρετροϊούς για τον έλεγχο του HIV/AIDS, αλλά επίσης στην περίπτωση της πενικιλίνης κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Αν βρισκόμασταν σε ένα συμβατικό πόλεμο, η παραγωγή και η διανομή όπλων σίγουρα δεν θα βρισκόταν στα χέρια των ιδιωτικών εταιριών που τα παράγουν. Το κράτος σίγουρα θα παρενέβαινε. Δεν βρισκόμαστε σε έναν συμβατικό πόλεμο, αλλά οι επιπτώσεις της πανδημίας στη ζωή και την ευημερία των πληθυσμών μπορεί να αποδειχθεί ανάλογης κλίμακας. (Μέχρι σήμερα υπάρχουν 3 εκατομμύρια νεκροί).
Τα εμβόλια ως παγκόσμιο δημόσιο αγαθό
Δεν προκαλεί έκπληξη, λοιπόν, ότι μια πλατιά παγκόσμια συμμαχία ΜΚΟ, κρατών και οργανισμών των Ηνωμένων Εθνών υποστηρίζει την αναγνώριση των εμβολίων (και γενικότερα της υγείας) ως δημόσιου αγαθού και όχι ως επιχειρηματικού αντικειμένου, στηρίζοντας συνεπώς την προσωρινή αναστολή των δικαιωμάτων πατέντας.
Πέρα από τα ίδια τα εμβόλια, αυτή η παγκόσμια κίνηση αφορά τον αγώνα για πρόσβαση στην υγεία για όλους, για διαφάνεια και δημόσιο έλεγχο των δημόσιων κονδυλίων που καταβάλλονται για την παραγωγή φαρμάκων και εμβολίων.
Περίπου 100 χώρες, με επικεφαλής την Ινδία και τη Νότια Αφρική, έχουν ήδη ζητήσει από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου να αναστείλει τα δικαιώματα στις πατέντες που σχετίζονται με τα εμβόλια. Σε αυτές τις χώρες δεν περιλαμβάνονται κράτη του παγκόσμιου Βορρά. Ως εκ τούτου, η COVAX, η πρωτοβουλία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για πρόσβαση όλων των πληθυσμών στο εμβόλιο, είναι καταδικασμένη να αποτύχει.
Ας μην ξεχνάμε ότι, σύμφωνα με στοιχεία του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου των Πολυεθνικών (Corporate Europe Observatory), οι μεγάλες φαρμακευτικές εταιρίες ξοδεύουν 15 με 17 εκατομμύρια ευρώ ετησίως για να επηρεάσουν μέσω διαφόρων λόμπι τις ευρωπαϊκές αποφάσεις, με τη φαρμακευτική βιομηχανία ως σύνολο να διαθέτει 175 λομπίστες στις Βρυξέλλες που εργάζονται για αυτόν τον σκοπό.
Η σκανδαλώδης απουσία διαφάνειας στα συμβόλαια των εμβολίων είναι αποτέλεσμα αυτής της πίεσης. Αν η Πορτογαλία ήθελε να προσδώσει ουσιαστικό χαρακτήρα και κοσμοπολιτική αλληλεγγύη στην τωρινή Προεδρία της στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, αυτό θα ήταν ένα καλό πεδίο για να το πράξει. Πολύ περισσότερο από τη στιγμή που ένας άλλος Πορτογάλος, ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ, κάλεσε πρόσφατα στην αναγνώριση της υγείας ως παγκόσμιου δημόσιου αγαθού.
Όλες οι ενδείξεις συνηγορούν στο ότι σε αυτό το ζήτημα, όπως και σε άλλα, η ΕΕ θα συνεχίσει να αποποιείται οποιαδήποτε παγκόσμια ευθύνη. Επιθυμώντας να παραμείνει προσκολλημένη στις παγκόσμιες πολιτικές των ΗΠΑ, είναι πιθανό οι ίδιες οι ΗΠΑ να την προσπεράσουν σε αυτό το ζήτημα: η διοίκηση Μπάιντεν εξετάζει το ενδεχόμενο να αναστείλει τις πατέντες για τεχνολογία σχετική με εμβόλια, που αναπτύχθηκαν τον το 2016 από το Εθνικό Ινστιτούτο Αλλεργιών και Λοιμωδών Ασθενειών.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο Open Democracy, στις 25 Απριλίου 2021.
Για τον συγγραφέα
Ο Βoaventura de Sousa Santos είναι Καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κοΐμπρα (Πορτογαλίας). Έχει τον τίτλο Distinguished Legal Scholar στο Πανεπιστήμιο του Γουισκόνσιν-Μάντισον. Έχει πραγματοποιήσει πολυάριθμες δημοσιεύσεις σε ζητήματα παγκοσμιοποίησης, κοινωνιολογία του δικαίου και του κράτους, επιστημολογίας, δημοκρατίας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Διαβάστε επίσης:
“O εμβολιαστικός εθνικισμός και η συσσώρευση εμβολίων από τις πλούσιες χώρες”
“Διπλωματία των εμβολίων: Η πανδημία ως αρένα ενίσχυσης της ήπιας ισχύος”
